Жул кумаг аьркин багьансса къабукканнав

Дагъусттаннай Аьра­сатнал МЧС-рал Агьаммур управлениялул материально-технический дузалшиннаралсса буллалисса ГУ-лул хъунаманал хъиривчу, полковник Халид Аьлиевлущалсса ихтилат.

ХIакьину ча, ци бала бучIавивав инсаннал бакIрачIан тIисса захIматсса замана бувкIун бур. ТIабиаьтрал бала-апатIирттая нигьачIаву дусса, чIярусса терактру хъанахъисса региондалун ккаллину бур Дагъусттан. Масала, аьрщи сукку шаврия хъунна­сса нигьачIаву дусса Аьрасатнал субъектирдаву Дагъусттаннал Камчаткалул хъирив кIилчинмур кIану бугьлай бур. Терактирдал чулухарив жулла республика цалчин дур. Мунияту, укунсса ЧС хьусса чIумал агьалинан кумаг баву агьаммур буржну хъанахъисса МЧС-рал зузалтрайн жучIава, цайми кIанттурдайнияр, ххишалану гуж багьайхьунссар.
Ва тагьар хIисавравун ларсун, ца къахьунмур хьусса чIумал цалва зузалт цукун занакьулуну бикIанссарив вардиш шаву мурадрай, ва идаралул каялувчитурал ччя-ччяни дувай командно-штабные учения (КШУ). Мукунсса ученияртту хьунни ца-кIира нюжмарданул хьхьичI Къизлардал райондалий, Терек нех ялтту лагаврия нигьачIаву дусса кIану бухьувкун. Тай гьантрай ттул ихтилат хьунни КШУ-ттал каялувчитуравасса ца, МТО отделданул хъунама, полковник Халид Аьлиевлущал.

— Халид, байбихьулий виятува, инава ва службалувун цукун тIайла авцIуссарав бусарча ччива.
— Увссара 1965 шинал Ккуллал шяраву. 1983 шинал Ккуллал №2 школагу къуртал бувну, увхссара Оренбургливсса высшее зенитно-ракетное командное училищалувун. Му къуртал бувну махъ Ашхабадрай Совет Аьралуннаву къуллугъ буллай уссияв 1993 шинайннин.
2000 шинал увхссара зун Да­гъусттаннал МЧС-райн. Ва структуралуву зун айивхьура оператив планированиялул отделдануву хъунама хIаписарнал къуллугърая.
2002 шинал ивтунна Хасавюртуллал ГО ЧС-рал управлениялул хъунаману. 2003 шинал февраль зуруя шихунай ура материально-технический дузалшиннарал отделданул хъунаману.
Вара шинал октябрь зуруй ивтунна МТО (материально-техническое обеспечение) управлениялул хъунаману ва министрнал хъиривчуну.
2005 шинал Дагъусттаннал МЧС-рал кIанай Дагъусттаннай Аьра­сатнал МЧС-рал Агьаммур управление сакин дайхту, материально-технический дузалшиннаралсса буллалисса ГУ-лул хъунаманал хъиривчуну зий ура. 13 шин хъанай дур ттул ва службалуву зий.
— Инава каялувшиву дуллалисса къуллугърал бигарду цукунсса буссар?
— Ттул отделданийн багьлагьи­ссар аьркинсса кьай-кьуйлул ва техникалул дузалшинна, яни зузалтран аьркин багьлагьисса машинартту, ГСМ (горюче-смазочный материаллу), лаххи-ликкия итадакьаву, къатри даврил ва дакьин даврил, жулва зузалт къатта-къушлил дузал баврил масъалартту.
Мукунма жуйн багьлагьиссар авиациялул масъалартталсса бай­сса ГУ-лул хъунаманал кумагчинал бигарду. Гьамин, ЧС-лул тагьардануву авиациялул дузалшинна жу дайссар.
— Цуку-цукунсса тIа­биаьт­рал балардая нигьачIаву дуссар Да­гъусттаннан?
— Яла хъунмур нигьачIаву дур Дагъусттаннал халкьуннан аьрщи сукку шаврия. Му чулуха Да­гъусттан Аьрасатнаву кIилчинмур кIанттай бур, Камчаткалул хъирив.
ЖучIава ччя-ччяни хъанай бур аьрщи чан-кьанну хъюлчу хьу­сса ишру. Укунсса ишру хъанан бикIайссар аьрщи гужну сукку хьун хьхьичI.
Дагъусттаннай 1500-нния ливчусса шагьрурду ва шяраваллу дур. Миннува 530 кIанттурду бур аьрщи сукку шаврия, щин ялтту лагаврия, лахIуни дагьаврия, чартту лекьаврия ва м.ц. иширттая нигьачIаву дусса.
Масала, бур шагьрурду, шяраваллу ччянира неххардил чIа­рав дурсса, щин ялтту лагаврия нигьачIаву дусса. Республикалий 4 азарунния лирчусса нехру дур, чIявусса марххалтту басласийни ялтту гьан бюхъайсса. Хъуннасса нигьачIаву дусса нехри 140 км. манзилданий республикалийх нанисса Терек. Му неххал чIарав дирхьуну дур кIира район – Къизлардал ва Бабаюртуллал, мукунна 20 зунттал районнал хозяйствартту. Инсантал яхьуну бур мукунма мугьалтта­хьхьун, зунчахьхьун, лекьлулухьхьун бириян бюхъайсса кIанттурдай. Мунияту жул зузалт мудангу хIадурну буссар, ца къахьунмур хьурча, мугьлат бакъа хъирив буккан.
Укунсса иширттаву жулва зузалт агьалинан кумаг бан вардишну бикIаншиврул, мукунма агьалинал, районнал, хозяйствардал каялувчитуран цукун занакьулу бикIанссарив лахьхьин бан жу ччя-ччяни дувай­ссар КШУ-ду. Ми учениярттая хъунмасса мюнпат буссар.
— Циксса инсантал гьуртту шайссар КШУ-ву ва цукунсса захIматшивуртту хьунадакьай ми нанисса чIумал?
— КШУ-ву гьуртту шайссар 40-50 инсан ва 20-ннийн дирсса техника Главный управлениялул чулуха, 40 инсан ва 15 техника ГО ЧС центрданул чулуха. Ми бакъассагу, КШУ-ву гьурттушинна дайссар тIабиаьтрал иширттая нигьачIаву дусса шагьрурдал ва шяраваллал бакI дургьуминнал. КШУ дувайссар кIира этап­рай. Цалчинмур этапрай цинявппа гьуртту хъанахъими куннащал кув кIул шайссар. КIилчинмур этапрай дуккан дайссар техника, «ххассал буллан» бикIайссар инсантал ва ятту-гъаттара, «лещан дувайссар цIу».
— Цайминнан кумаг буллай, цайми ххассал буллай зулва зузалтран хатIа хьусса кIанттурдугу хьуссарив?
— Нава ва структуралуву зузи­ссаксса хIаллай цалагу мукунсса иш къавхьунни. Жул хъуннасса къулагъас дуссар мюхчан шаврил техникалух (техника безопасности). ЖучIа зузимигу сайки циняв цала даву канилух дурксса ххуйсса пишакарталли. Жул пишакартал щалвагу Ухссавнил Ккавкказуллал федерал округрай яла ххуйминнал сияхIраву буссар. Цимилагу хьхьичIунсса кIанттурду бувгьуссар федерал даражалул бяст-ччаллаву, ларайсса кIулшивуртту ва бюхъу-бажар ккаккан бувссар учениярттай ва мяйжаннугу цалва кумаг аьркин багьний.
Масала, 2011 шинал июль зуруй 35 инсанная хьусса жул группалул (ГУ МЧС РФ по РД) щаллу-ккурккисса зуруй зий хъуннасса даву дурссар Крымск шагьру щинавун бювкьсса чIумал. Ми чIявуми хIукуматрал наградарттан лайкь хьуссар.
— Вилагу дуссарив цу­кунчIавсса наградартту?
— Ттул дур Аьрасатнал МЧС-рал ХIурматрал лишан, «Участник боевых действий» лишан, медаллу «За отличие в службе» I-мур, II-мур ва III-мур даражалул ва личIи-личIисса грамотартту.
— Дузалну буссарув зу аьркин дагьлагьисса техникалул?
— Техникалул дузалшиннарал чулуха Аьрасатнал МЧС-рал сис­темалуву жу ца хьхьичIунсса кIану бугьлай буссару. Мугу хъунмурчIин, управлениялул хъунама Нариман КазимахIаммадовлул хIарачатрайн бувну. Ва учIаннин 75% цIу лещан дайсса техникалул жучIа дия 20-хъул шиннардий ишла дуллай бивкIсса, чIун дурксса. ГУ-лул хъунама хъуннасса къулагъас дуллай ур республикалул районну цIарая мюхчан дан. Махъсса 3-4 шинал дянив республикалий тIиртIунни 19 пожарная часть, миннувух Ккуллал ва Лакрал райондалиймигу. Ми частьру тIитIаврийну агьали цIарая мюхчан баву бакъассагу, чIявусса инсантуран зунсса кIанттурдугу хьунни.
— Ккуллал, Лакрал районнугу цIарая, мугьалттая, чар­тту лекьаврия нигьачIаву дусса кIанттурду бур. Агьалинащал цукунчIавсса давуртту дайссарив зул зузалтрал?
— Республикалий буссар жула лаккучу, чIярусса шиннардий ва системалуву ва цаймигу жаваб­лувсса къуллугъирттай зий ивкIсса МахIаммадов ХIадис ХIасановичлул каялувшиннаралусса «Учебно-методический центр по ГО и ЧС». Ва центрданий цинявппагу даражалул къуллугъчитуран – шяраваллал администратортуран, школардал директортуран ва личIи-личIисса идарарттал каялувчитуран лахьхьин байссар ЧС-ву агьали буруччинсса чаранну лякъин. Миннахь буккай­ссар лекциярду, дайссар практикалул занятияртту.
— Ва службалуву зий, винма яла дакIний ливчIмур иш?
— Ва системалуву къуллугъ буллалиссаксса хIаллай цикссагу ишру хьунни дакIний личIансса. Ччарча бюкьлакьисса чавахъчитал ххассал баву ва щинахьхьун лавгсса кIанттурдая агьали буккан баву, ччарчагу зунттал районнал дяликIурдай зунчахьхьун биривсса инсантал ххассал баву, ЦIунтIиннал ва Ахвахуллал районнай ччурччусса шяраваллал агьалинан кумаг баву.
Ча, жул даву мукунсса дур, жу хьунабакьлакьисса ишру цавагу дакIний къаличIансса къабикIай.
Гьай-гьай, цинявппагу МЧС-рал зузалтран кунма, ттунгу тIааьнну бикIай жува кумаг бувсса инсантурал дакIнийхтуну барчаллагь тIутIиний.
Амма хъинну кьурчIи бизай, къащи шай агьалинан кумаг бан, инсан ххассал ан жанну дулун хIадурсса жулва зузалт терактирдал оьрмурдацIа буллалаву, язи-язими зузалт жуяту личIи хъанахъаву.
Так 2011-2012 шиннардий ряха жул зузала оьрмурдацIа хьунни. 2012 шинал май зурул 3-нний МахIачкъалалив ДПС-лул пострай теракт дурну, микку цIу лещан дан увкIсса мукьа жул зузала ивкIунни. ЦIу лещан дайсса машиналул чIарав пIякь учин бувну бия куклу машина.
Му кьини оьрмулуцIа хьуминнавух ия ттул шяравучу, гъанчу, отделениялул командир, хъунама прапорщик Шихшаев Герасимгу. Ттунгу, цинявппагу жул зузалтран ва каялувчитурангу ва кьини тачIав дакIния къадукканссар.
Апрель зуруй (2013 ш.) ГУ-лул къатрал хьхьичI жу, жулва зузалтрал дартIсса арцух, дацIан дарду къуллугърал бурж биттур буллай жанну дуллусса ххассал бувултран гьайкал. Жун ми мудангу дакIний бикIантIиссар.
— Ихтилат къуртал буллай, ци учин ччива жулва халкьуннахь?
— МЧС-рал зузалал тачIав цучIав балаллуву къакьаитантIиссар. Амма жул кумаг аьркин багьансса къабукканнав. Щинаща, мурчаща, цIараща буруччиннав. Бала-апатI арх баннав.
Ихтилат бувссар Андриана Аьбдуллаевал