Дагъусттаннал уздантал

fok_17Политикалул агьам­сса масъалар­тту жяматращал, шяраваллил агьалинащал маслихIатрайн бувкIун щаллу байсса бивкIссар, гьарцагу агьам­сса хIукмурдавух жямат хIалану бивкIссар. Уттирив жучIава чиновник паччахIлугъраха акъарча къуллугъ буллай, цайра каялувшиву дуллалиманахар къуллугърай усса.

ЦIусса президент учIайхту, хъинну даххана хьунни республикалийсса тагьар. ЧIярусса шиннардил мутталий духхан дурмур, дакъа-къатIа дурмур занаритансса мурадрай къуццу тIун бивкIунни президентнал чул бувгьуну, тIайлашиву ччими. Миннаву ххуймунийнсса хьул-умуд мяйжаннугу ххи хьушиву чIалай дакI ххари хъанай дур. Циняр идарарттай, дуккаврил заведениярттаву хIасул буллай бур коррупциялущал таланшиврулсса жяматийсса группарду. Жагьилтурал ва хIукуматрал дахIаву цIакь хъанай дур. Жагьилтуран ччай бур властьран цалва чIу бавну, цалва мурадирттах къулагъас дурну. Утти жущава мяъна дирхьуну, учин бюхълай бур: «Жагьилтал жулва бучIантIимурнияргу цIанамурди!» куну.
Дагъусттаннал агьали хIадурну бур республикалул хъуниминнал дуллалисса, тIайласса, марцIсса, коррупциялия архсса общество хIасул дуваву мурадрайсса давурттацIун кабакьин. Миннан бувчIлай бур миллатрал традицияртту ва культуралул ххазинардугу ябувсса, марцIсса, тIайласса общество дуну ччишиву республикалий каялувшиву дуллалиминнан. Мунияту, жу хIала бакъанува гьарзат ххуй хьунтIиссар тIисса тарап дургьуну баччибакъулшиврий тинмай бацIаву, му агьали сервилизмалучIан (лагъшиву дуллалавричIан) кIункIу буллалавур, му тIайланнасса къазахъшивур, къуллугъчитурайн иман дишавур.
Аьрасатнал Федерациялий Дагъусттан хъанахъиссар кьатIаллил билаятирттал хIурмат бусса, хъинну ччянирасса паччахIлугъ, 567 шинал хIасул хьусса. Мунихлуну, мукьра шинава Дагъусттаннал паччахIлугъ хIасул хьуну 1450 шин шаву кIицI лагансса хIуччарду буссар жучIава. Дагъусттаннай мудангу сийлий диркIссар кIанттул самоуправление. ПаччахIлугъ гъюнчIу дурсса гужсса самоуправление диркIссар. Зунттал демократиягу афинналмунияргума ссалчIав лувсса къадиркIссар.
Политикалул агьамсса масъалартту жяматращал, шяраваллил агьалинащал маслихIатрайн бувкIун щаллу байсса бивкIссар, гьарцагу агьамсса хIукмурдавух жямат хIалану бивкIссар. Уттирив жучIава чиновник паччахIлугъраха акъарча къуллугъ буллай, цайра каялувшиву дуллалиманахар къуллугърай усса. Хъунаманан ччимур щаллу буллалаву гьану бур мунан. Билаятрал ва агьалинал мурадругу мунан ссан аьркинни, миннуйнгу бигьану пув тIий ур. Цала хъунама рязийну ухьурча, цува къуллугърацIа хьун най акъахьурча, яла му ссал балаллий ур? ЧантI увкусса билаятирттай, цалла цIаницIун дархIусса цукунсса-дунугу тIааьндакъашиву, къалмакъал хьурча, цува къуллугърая укьайссар министр. ЖучIаварив культуралул тарихийсса традициярду хъинну ядурми ми бакъар. Жунма ца кIулли, жунма лахьхьин буллалимурдив цамур бур. Жулва пикрирду, мурадру, щугълурду дагъусттанлувтурал бур, тIуллуми, багьу-бизумур – личIисса, жулва ялув бухIлахIикунсса. Миккур жулла аршибакъашивугу дусса.
Дагъусттаннал обществалуву тIутIайх дирчусса сервилизм, лагъшиву дуллалаву, дагъусттаннал жямат чантI учавринсса дайшишру хъанарчагу, му жущара дух дан шайсса дайшишрур.
Жунма анавар буккан аьркинни ва тагьар даххана дуван, халкьуннаву ппухъруннал культура цIудуккан дуван ва му культура махъ нанисса никирачIан диян дуван. ХIасул буван куначествалул институтру.
ЦукунчIав къабучIиссар жува жулва уздансса ппухъруннал тарихрая, жува тарбия хьусса динийсса принципирттал ва мяърипатрал ххазинардая арх буцан буван бацIан. Жува уздантурал наслуру. Жулла ватандалухсса, уздантурал яхIлий тарбия хьусса ппухъруннахсса ччавугу ядуван гьарма буржлувссару. Му иширал хIакъираву укун увкуну бур Имам Шамиллул: «ЗахIмат ххирасса ва Занная нигь дусса жул агьалинал, чапалсса аьдатру дакъа-къатIа дурсса ва диндалул ххуллу цIакь бувсса уздантурал захIматрай авадан хьусса хантуран ва багтуранни жул гъазават».
ИнсантурачIа кьиматрай дикIан аьркинмур цIудуккан дуваву мурадрай хIасул дуварду жу «Дагъусттаннал уздантал» тIисса жяматийсса идара. Жулла давриву жу чул бишлантIиссару Дагъус­ттаннал уздантурал хъин-хъинми традициярдайн ва культуралийн. Жул тарап дургьуминнаву чансса бакъар тархъаншиву ххирасса ва алвагьсса инсантурал – уздантурал виваллил культуралул тема яргну ва куртIну аьч дувансса бюхъулул аьлимтал, шаэртал ва историктал, жулва бюхттулсса ппухъруннал лайкьсса варистал.
Аьдлулийсса низам дакъашиву, коррупция, даву дакъашиву, цавувасса бюхъу-гьунар ккаккан бувансса сант дакъашиву, ихтиярду дуруччай органнал зулмурду – ми цимурца Аьрасатнайн, жяматрайн къаршисса, мукунма экстремизмалул пурхха тIисса асарду ппив буллалисса сававртту хъанахъишивруцIун, миннулли жагьилсса инсантал исламрал лозунгру цIакьлин дургьусса радикал ккураннал бакIчитурал ххяппурттахьхьун бириян буллалисса, кIаланнувун бичлачисса.
Билаятрал культура цIудуккан даву, ядаву ва хьхьичIуннай дуллалаву чара бакъа дуллан аьркинсса давур. Миллатрал культура мудангу диркIссар ва дикIангу аьркинссар миллатрал пахруну ва граждантурал адавну.
ЧIал къавхьуну жул Узданатрал ххалбигьинтIиссар агьамсса масъалартту: цукунни занабитан бакъа-къатIа бувсса идеаллу, миллатрал пахру, бучIантIимунийнсса хьул-умуд? Цукунни жагьилтал ккалакки буван, пикри буллали буван? Жу чара бакъа интернет-сайтрайхчIин бикIу, цайми ххуллурдайхчIин бикIу букканну Турциянаву, Ираннай мина дирхьусса жулва ватандалул инсантурайн. Мири хIакьсса уздантал, личIи-личIисса сававр­ттайн бувну, цанма бувагу ччай бакъанува ватан кьаритан багьсса. Уздантурал яхI-къирият ядурсса. На дакI дарцIуну ура, миннан хъинну ччай бушиврий цалва наслу кка­ккан, культуралия, багьу-бизулия кIул бан, аманат хIисаврай ппухъруннал жуйнна тапшур дурсса традициярттая, хъамал ххирашиврия, куначествалия хавар ласун. Жува уттинин баччибакъулну буруглай бивкIру яхI-къирият хъуслин, къанихшиврун, тIайладакъашиврун, аьвамшиврун ххуллу буллалаврих. Му баччибакъулшиву жунна хъинну заралну дарцIунни. ЦIанасса тагьардануллив жува буржлув буллалиссару къаххуймунищал ччалли буккан, тIайламунил чул бувгьуну къуццу тIун. Тагьар мукунсса дур­хха, агьалинал властьрайнсса вихшала ссурссуну най дур, биялсса вярчIу багьну бур властьрал ва агьалинал дянив.
Жува «терактру!» тIий буру. ТIайлар, мусиватсса бала бур ми терактру. Бивщусса, ливтIусса чIявусса хьунни. Амма жува пикривагу буллай бакъару, ссихI дуклай бакъару вай махъсса шиннардий чIявусса агьалинал, миннавух оьрчIал ва жагьилтурал бакIрал ня пуч-палачат дуллалисса «моральный терактрая». Мукун агьалинал бакIру къагъ-байтурман бувну, Дагъусттан ххаллилсса культуралуцIа ва хъин-хъинсса аьдатирттацIа бувунни. Шикку кIицI лаган ччива мисалданицIун даркьусса калима: «Ца идиотнан кубикирттай уккан дакIнийн багьну, мунал азаллийсса лагъартуннай къия дунни, утти жунма цинявннан кIулли пирамидалул заллу цурив. Вана зун тарихрал гьайкал ва дунияллул аьламат. Хеопслул строительтурай бувсса зулму дакIнийн бутай­ссавагу акъар. Тамаша бизансса иш бакъарив?».
Ссайн бувкIру жува? Чун бивру?
ЩялмахърачIан, бюрократиз­малучIан, хIая дакъасса хъяврин бавурттачIан бивунну. Цила чIумала Достоевскийл увкуну бур: «ЦIуххара дяхттагу, хьхьунивугу, шаппагу, гъурбатрайгу, Аьрасатнаву ци дуллай бур, куну. ГъалатI бакъа ца мукъуйну жаваб дулунна: хъямалашиндарай бур куну». На ххибавияв – дацаву ва лулттурасри ласаву жучIава хъунмасса гьунарданун ккалли дуллайгурхха бусса. Агьали къиялий бур, ласу-ка бувхIуну ливчIсса кунма бур, аьркинмур дузал дан къахъанай бур, адав дакъашиву ялтту лирккун бур. Ми балардал жува гьуз учин буллай буру преступностьрал сававрттащал талан. Ми хъанай дур экономикалул сававрттугу, социал сававрттугу, рувхIанийсса сававрттугу.
Ттизаманнул Дагъусттаннай, сивсусса, хансса, тархъаншиву ва къирият оьрмулияргума хьхьичIунсса уздантал яхъанахъисса билаятрай къадикIан аьркинссар укун къаххуйсса тагьар. ХIакьсса узданталми ватан дазу дакъа ххира­сса, тархъаншиву ччисса, щилчIав лажин ляхълан къаччисса инсанталли, узданнахъаясса хъамигу мяърипат ва ссавур душиврул, дакI тIайлашиврул ккаккиялунсса эбратри.
Циняв дагъусттаннал словарьдайн бувну, уздень хъанай ур «феодалнал биялалий акъасса хъудугьу» (яруссаннал ва оьрус мазрал словарь); «къазахъшиву къадуллалисса хъудугьу» (къумукьнал ва оьруснал словарь); «тархъансса хъудугьу» (лазгиял ва оьруснал словарь).
Дагъусттаннал халкьуннал гъалгъалуву, фольклордануву ва низамрал кьаралданивурив уздан тIисса мукъул социал-экономикалул мяъналийн гьим дуллалисса кIанувагу бакъарча, джентльмен тIисса мукъул кунна мяърипатрал, хасиятрал лишанну ккаккан дуллай дур. Масалдаран, яруссаннал ва аьндиял халкьунначIа му мукъул мяъна дур – оьвхъусса, марцIсса, кьярш ивкIсса, исвагьисса, алвагьсса тIисса; лакрачIа-тIайласса, алвагьсса, щиячIав хъар акъасса тIисса, лазгиячIа – дакI хъинсса, сахаватсса тIисса.
Къумукьнал аьвзал заманнул халкьуннал балайрдаву бур укунсса ххару: «Душманнахьхьун сагъну къаирияйссар виричу, узданталгу, лагъ кунма, баххан, машан ласун къашайссар», ягу «Оьккисса махъ учирча узданнал, бакъассар мунал цалва уздан-бакIрал хIурмат». АцIния мяйлчинсса аьсрулий табасараннал шаэр Къалухъ Мирза «Ханнансса жаваб» тIисса шеърилуву тIий ур: «Ина уздантал махъ къакуну бити цивппа, мукун ина цIу диширчарив, му цIараву ччуччинтIима инара».
ХIакьину жунма чIунссар кIул буван, уздан тIисса мукъул социал-экономикалул мяъна даххана дурну циван ишла буллан бивкIссарив дагъусттаннал автортурал. Мива словарьдайхчIин ва элмийсса литературалийхчIин. Шяраваллил жяматрал хъуними узданнахъая битайсса бивкIссар, динчиталгу узданнахъаясса бивкIссар. Мунияту му цIаниву къадиркIссар яла, махъату ялув дурхIусса куннасса мяъна, муниву алвагьсса, дакI марцIсса, яхIлувсса, мяърипат дусса, сивсусса тIисса мяънарду диркIссар.
Дагъусттаннал паччахIлугъ – щамхаллугъ дусса чIуннардий, каялувшиву дуллансса щамхал увчIлачIийни хъунмур махъ бивкIссар узданнахь – ахъушиял хъунама кьадинахь.
Цалва лагма-ялттуминнащал бувчIавурттаву гьурттушинна дур­сса кьадинахьри гьамин диркIсса ихтияр цIуну увчIуманахьхьун щамхалшиву дулунгу.
Шикку ттун дакIнийн бутан ччива А.П. Чеховлул А.Ф. СувориннучIансса чагъарданувасса парча: «Чича ина хавар, чиндалийн иман дирхьусса, кашишнал каруннийн ппай тIий аьдатсса, цайминнайн икрамру буллан багьсса жагьилнал ца-ца кIунтIлих тIиссакссагу цаватура лагъшиву дуккан дурну, кьинирдал ца кьини кIюрххила чантI учайхту, цала чурххал базурдаву лагънал оь экьинай бакъашиврия му ххари хьусса куц».
Баччибакъулшиву дакъанайн, Дагъусттаннал бучIантIимунил буруккинттарайминнайн, ппухъруннал жунма кьабивтсса рувхIанийсса ирс-ххазина зана хьуну ччиминнайн на оьвтIий ура уздантурал организациялувун буххан. Жул мурад бур интернетраву жулва сайтгу хIасул бан, кьатIаллил билаятирттайсса дагъусттанлувтурангу жуятува хавар бикIаншиврул.
Мукунма дакIний буру му сайт ягу цаппара бутIривагу чил мазурдийнгу таржума буллан.
Дагъусттаннай, яхI-къирият дусса бушивруцIун, гьунар бусса, куртIну пикри байсса чичулт, шаэртал, журналистал ва тарих чичулт бушиву кIулну, ми цинявппагу уздан-формациялул агьалинайн оьвтIий ура, кабакьияра тIий щалвагу Дагъусттаннан аьмсса национал идея хIасул бан ва дунияллийцири лагма лаган бувну, му идеялул сий, кьимат гьаз бан. ХIакьину Дагъус­ттаннан аьркинмур – мукунсса идеяр. ХIакьину Дагъусттаннан аьркинма Дагъусттан тIутIайх бичин буван ниятрайсса джентльмен-узденни. Мунияту Рамазан АьбдуллатIиповлул республика ххассал дансса ххуллу бугьаврия ххарину бур агьали. Жувагуру му ххуллийн буккан аьркинсса, узданшиву жулва оьтту-ттурчIаву дуссар.
Жулва бюхттулсса тарих ва аьдатру ядуван хIарачат буллан аьркин­ссару жува, халкьуннал бучIантIимур тарихраватур нанисса.
Укунсса тарихрал хIуччалухгу къулагъас дурну ччива ттун: гьарицагу заманнай паччахIлугърал ишру бачин бавриву хъунмур бияла бивкIссар Дагъусттаннал уздантурахь. Миннал тIул-тIабиаьтрал низамрал кьаралну диркIссар хъуниминнахасса хIурмат, аьдатру цIакьну дуруччаву, кьянкьасса низам ва чара бакъа агьалинал мурадру хIисавравун ласаву.
Керимхан Умаханов,
«Уздени Дагестана» ДРОО-лул председатель
Таржума ПатIимат Рамазановал