Шан-парчари хьусса мина ва жува

dog_20Ххаллилсса дакIнийн бичавурттал чичрурду МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) увкуну бур: «Зула усттазтал ва насихIатчитал сагъну буна, чичара миннал бувсмур, цанчирча, ми хъамабитавугу, бивкIугу цава цар». Ялун нанисса никиран ппухълуннал тарих лахьхьин баву агьамсса масъала бушиву бувчIуну, ххаллилсса дакIнийн бичавурттал чичрурду дурну дур Читтурдал шяравасса Абусупияннул арс ХIасан Камаловлул. Му зий ивкIун ур учительну, завучну, директорну. СССР-данул просвещениялул отличникгу, Дагъусттаннал лайкь хьусса учительгу ур. Утти мяйжан хьунни му мукъул усттаргу ушиву. Умудрай бура, мунал канихчичрурдугу ХIасан Абусупияновичлул цIанил хIурматгу, сийгу ххи дуллалисса цIакьсса хIуччардуну хьунтIишиврийн.
Цанма оьрмулуву ккавкмур, хьунабавкьумур мунал «шахьан бувну», пасихIсса къалиправун усттарну кIункIу бувну бур. Му ца инсаннал кьадарданивагума чIалай бур щаллу-ккурккисса миллатрал тарихгу, та заманалул тарг ва бущигу. Инсаннал кьадар мудангу цIакьну бавхIуну бикIайну тIий миллатрал тарихрацIун.
ХIасан Абусупиянович ур «гъалбурцIил дакIру дусса никирал» варис, му никирал язисса вакил. Цала тIийкун, «цIуру-кIуру къабувну, оьрмулул манзил бакI гьаз дурну битан» багьминнавама. Мунал канихчичрурдаву яргну чIалачIи бувну бур совет заманнул инсантурал щугълурду, пикрирду. Миву буслай бур захIматрал, миллатрал бакIрачIан дуркIсса кьинирдая, баллай бур цал Лаккуя ЦIуссалаккуйн багьсса, ялагу цIуницIа мина даххана дуллан багьсса агьалинал хIасратрайсса леххаврил чIурдугу.
Вай дур тарихийсса чичрурду – шиву бур лакрал агьалинал багьу-бизу, занакьулушин, миннал дакIнил хIужрардавусса асарду, къумашивуртту ва ххаришивуртту. Укунсса чичрурдал жунма жуярда хьхьичIмур никирал оьрму, багьу-бизу цукунсса бивкIссарив лахьхьин буллалиссар. Шиву жунма чара бакъа лякъинтIиссар аслансса ппухълуннал жуйнмасса аманатрал чIурдугу.
ПатIимат Рамазанова

Ссавнийсса цIурттигу ца-ца тIий лешлан бивкIунни, ссав цурдагу баргъ буккай чулуха кIяла лахлан диркIунни. Шива-тива ажарттал э-оь баллан бивкIунни. Нажагь шяравату бизарсса ккаччил хIап баяйва, пахъ дагьсса хьхьунил хъазам ппив буллай. Дахьрасса чаннал туранну дуккайхту чантI увкусса чIелмуллул цивитI тIисса чIу шайва; ганицIун бакьин буллай ххюнкIлулгу ппен-пперитI учайва. Дуниял, парх куну, бургъих ялугьлан дикIайва. КIана Дулттияллил, ЯтIубахъал бакIурдийн муси руртIуну, кIа хьюмумуси, чан-чанну тIий, хъачIрая хъачIрайн дучIлай, гьарзад чанна лахъан дайва. Уртту-тIутIайсса хьхьемал кIунтIру, ляълужавгьарду кунма, тIинтту парххатIи дурну, зурзулувух мархрачIан лагайва. Бургъил тяхъа буккан був­сса балайлул гьарца рухI думургу, дакъамургу къавтIи дайва. Ттюнгъасса мурчал хIахI, дахьра ялун лирчусса лачIал мяралих кахгу куну, ххалазаннайн, рахIавун тIутIащал тIуркIу тIун лагайва. Вана укун жул шяраваллил хьхьичIсса дара, кьанну-бакIурду чаннал буцIайва, ятту-гъаттара лухччайх ппив шайва, агьлу цалла даврихун багьайва.
Жул чIири шяравалу Читтур ца бакIуй тIитIи даркьуну дур. Мунивусса къатри кунницIун кув лавчIун бур, оьрмулухун жува цару тIий, аьрщи диял хъанай дакъахьунссия. Мяйжаннугу, жул лухччив, циняв лакрал кунна, чансса ссуссукьусса дур. Цукуннугу, шяравалу чанна­сса, гьавалул дурцIусса кIанай дур: шичча чIяруми лакрал щархъурду, цаппара Ккуллал райондалулмигу чIалан дикIай. Жул хьхьичI, бакIуйх ларай утту дирхьуну, КIулушацIрал шяравалу дур, кияхунай урувгни – Оьллаар, ТIулизунна ар, ГьукIурдал, ТIулизуннал шяраваллурду, кIихунмай, зунттул лув кьарчI бивкIун – Хъуннащи, нех лархъун, кьанийх тютю бувну Щардал, Хъурхърал шяраваллу, кIихунмай, чул ккаккан буллай, ТIаннул ЦIувкIул, шихунмай хъачIраха – Къян, Хъювхъи, Кьукун. Чансса бакI чулиннай дурган дарча, ВацIиллуха чIалантIиссар Лахъир, кIихунмай – Шушими, Вихьул, ВацIиллул хьхьичI – Хьур, ХьурукIул, кияхунмай – ВицIхъиял махIла, къинттуллух – хъачIрай дирхьусса Урдал шяравалу, кIихунмай – Ххут, КIамахъал, урчIахунай урувгний – сунув уттудирхьу­сса – КIувурдал шяравалу, бакI гьаз дарча – ДучIими, кIихунмай ЛухIуваллил зунттурду. Мукунсса дур ттул шяравасса лагма-ялттусса чIалачIин.
Ва шяраву лавгун бур ттул оьрчIнийсса ва жагьилшиврувун увхсса оьрму…
Шяравалу чIирисса дунугу, шиву яхъанахъисса агьлу шанма-мукьва тухумрайх хIисав хъанай бия. Ттул хIисаврай, тухумирттайх бачIаву оьрмулул тIалавшиннарал дакъаяча, укунна ялттурасса дия. Циняв тухумирдаву куннал кув оьтту хIала бакъасса бакъая. Дула-дуцаврилгу рирщусса дазу дакъая. Мукунсса тухумирттайн къяртри учай.
Жулмур къяртта гьарта-гьарзасса дия: Камалхъал къяртта Читтурав дия, ЦIаххуйхъал – КIуврав, Кьарнайхъал – Гьущав, Бава-Сулайманхъалмур – Читтурав.
Ттул буттал бутта Камаллуя дайдирхьусса къяртта дия: мунал шамагу арсная МахIаммадлуя, Ажулуя, Рамазаннуя дирсса никру чIяруя. Ттул буттал нину КIувратусса ЦIаххуйхъаясса дия, ниттил нину Мариян Гьущату Кьарнайхъая дия. Ттул нину ХIурия Бава-Сулайманхъаясса дия, ми авадансса ятти-гъаттарал заллухъру бивкIун бия. Ниттил ппу Рамазан шяраваллил юзбашину ивкIун ия. Жул мачча-гъанми ЧIурттахь, Ххюлусмав, Шахьувавгу бивкIун бур. На чIивини ми жучIан хъамалу бучIайва, бивкIу-буккулийгу цачIу бацIайва. Цума цуяв ттун дакIний бакъар, укунма лажин-цIа кIулхьурча дакъа. ХIакьинусса кьинигу ххуйсса мачча-гъаншиврул дахIаву дур КIувурдащал. Микку яхъанай бур буттал ссурахъал, ттулва хъинирвал, чIивима уссил Рамазаннул ташу хьунни КIувратусса душнищал Шамсиятлущал. Гьущав ливчIун бур ттулва хъинирвал. ЧIумул щийчIав рахIму къабай: ххуй-ххуйсса агьлу аьпалул хьунни.
На дунияллийн уккавура аварасса диркIун дур: куннал хъирив кув жу кIия бувну буру. Ттул хъиривма ивкIусса ивкIун, нама заэвсса рухI ивкIун ура. Ниттил бусласаврийн бувну, на хъерисса, аьтIаврил кьацI къалакьайсса ияв тIар. Ниттил хьхьу гузатрай гьан дайсса диркIун дур.
— Я Аллагь, вайксса ттун ккаккан бувсса ваная цу хьунавав – тIий дикIайсса диркIун дур нину. На захIматну къашавайгу хьуссара. Га «ветрянка» духьунссия, чансса хъуна хьуну ччаннай авцIунийгу «свинкалул» къашай хьунав. ЦIана сийлувун багьсса махъ иммунитет тIисса бур. Бюхъайва ттул чурххавугу му балгаву къадиркIун дикIан. Гьай-гьай, на ниттил накIлий акъа, уттуллул лиссулийгу, оьлил накIлийгу хъуна хьухьунссияв. Нину, аьпа баннав цил, чурххал битавсса, хъинну сахIибулхайр дусса, цIакьсса зузала дия. ХIатта цурда авадантурая духьурчагу, мунин канил даву, захIмат ххирая. Ччарча хъаттирду щащайва, ччарча, кургъанну дурну, жуларду дайва, ччарча ятту-гъаттаралсса усттарну байва. Ганин духхаву къакIула, карчI дакъая. Мукъул пасихIсса, усттарну бусайсса, дакI хъинсса дия. Хъинну ххуйсса такьвалий, гюргутIи бувну балай учайва (утти мунийн меццо-сопрано учайнуккар), чIявусса кIула балайрду. Хаснува жалин дурцуну нанийни ганил бюхттулсса чIуний итабакьайва хъатIул балай, махъминнал муницIун бакьин байва. Нину, личIийну дурккусса дакъанугу, бакIрал, дакIнил хIисав дусса дия. Ххуйну кIула аьраб чичру, Кьуран буккайва, махъ лавхьхьуна латIин хIарпирдай чичин-буккин, ликпунктру тIивтIуну махъ, лар­хьхьуна уттисса чичавугу. За вив ласайсса дия. Ниттин чIявусса магьри кIула: ми жухь буслан дикIайва, мунияту духьунссия ттун литература ххирасса.
Ттул ихтилат ца ттула ниттия бакъарча, му хIисавран ларсун, цинявгу та заманнул зунттал хъанниятур. Миннул гьайт куну давугу дайва, оьрчIругу хъуни байва, къатлул ххазинагу ябайва. Миннул дакъаяв дяъвилул захIматсса шиннардий колхозру, ятту-гъаттара цала хъачIрай дуз бувсса, миннул дакъаяв фронтрай танкардал колонна саз дурсса, гъили янна, жуларду гьан дурсса! ЧIявусса ккавкссар ттул зунттал хъаннин, амма ми лакъавхIуссар, угь къаувкуссар, чIяру-чIярусса захIматшивуртту ккаркссар, кьурчIишивугу дурхIуссар, ласру, арсру бакъашивугу кIул хьун къариртссар.
Буттал нину Мариян лахъ-лахъсса, чурххал битавсса дикIайва, жагьилну дунура ласнацIагу хьуну, шама ятингу хъуни бувну бия. Мунияту бухьунссия чансса аьмал кIюласса дия, кьянкьасса хасиятрал дия. Мунин на ххираяв – цичIава акъа уттуишин къаитайвав, ттунгу муничIа ччан бикIайва: муницIа нахIусса ганзирданул, дарчиннарал кьанкь дикIайва. Му КIувратусса ЦIаххуйхъал тухумраясса дия. КIуврав ттул ниттилссу Булбулгу щар хьуну дия. Мунияту бухьунссия ттул чIавамур оьрму КIуврав лавгсса. Аьпа баннав цал, ттул буттал ниттиуссу Муртазааьлил на увсса чIумал мусил ашрапи буллуну бия. Му цува ттун дакIний акъар, ччяни аьпалул хьуну ия. Мунал кулпат ХIуризат иминсса, дакI ххуйсса хъамитайпа бия. На ларзулу муничIа уттуишайссияв. ДакIния къабуккай, ца хьхьуну на, шания ивзун най уна, тIивтIусса чIавахьулттил хахлийн бакI щуну, аьтIун ивкIра. Мунил ттухь: «БурчIал оьрчI, хъин­сса дарманни. На вихь маизара къаувкунав», — куна. «ВицIа азарданул кьанкь дур», — учав. «ВицIагуния кIущалланул кьанкь дур», — куну, на ххира-ххуй увну, паракьат увнав. Минная арх бакъа ниттилссу Булбулгу бия. Гайннаннин, ссурахъу ГьаруннучIан, мунал ссурваврачIан лагайссияв. Миннан на ххираяв, мунияту нагу чIявуну гайнначIа шайвав. Му бакъассагу, КIуврав ттула буттал ниттил хъирив дуллу­сса чIири-хъунсса аьрщигу дия: ми гъайчин, хъу ттихIин лагайссияв, хъунилсса бан ппугу учIайва.
Ттул ппу Абусупиян гъин­ттул шавай учIайва, му Марвилив (Туркман) цала усру дайсса ду­ссукъатта тIивтIуну ия. Му учIаву жунний байран шайва. Аврав чин бучIайва мачча-гъанми, шяраваллил агьлу. Аьдатра дия кьатIату увкIначIан, чIиви-хъун акъа, аврав чин бучIайсса. Ппу хъинну ка исвагьисса, итххявхсса, даймур паржагъравун дуртун дайсса, му­къуй цIу бусса ия. Жяматрал дянив хIурмат лавайсса, гьарца хъатIай тямадашиву дайссия. Къаххирая щялмахъ, щилтагъшиву. Мукун хъуннасса тIалавшин жуя оьрчIаягу дия. Ттулва оьрмулуву я цучIав хъяврин къаувссар, я щялмахъ бувсун акъара. Лапва марцI лачIал чIалигу акъахьунссияв, къия дирукун, ца-ца бунагьгу личайва. Хъун махъ къахьунна тIисса.
Ттул ппу Абусупиян чувчIав дуклай къаивкIун ия. Ппугу ччяни ивкIуну, мюрщисса ссу ва дахьва увсса уссугу хъуни бан, ми ччаннай бацIан бан аьркиншиврий, дуккаврил пикри бакъахьунссия. Цала буттауссурвавращал Чачаннавун чагуртну лавгун ия. Оьрмулулгу, ялун бувкIмунилгу мин-тийн щун увну, савсъсса адамина хьуну ия. Мунал ччарча аьраб хIарпирдай, ччарча латиндалул ва кириллицалий чичин, буккин кIула. Дяъвилия зана хьуну махъ, колхозраву бухгалтерну, учетчикну, ревизионный комиссиялул председательну икIайва.
Уссу ХIасан-ХIусайн цачIана Марвилив увцуну байбихьулул школа къуртал бан увну ия. Мунияту бухьунссия мунан хъинну оьрус маз кIулсса ва Гъумучиял педучилище марцIсса ххювардай къуртал бувсса. Мунащал дуклай бивкIсса Идрисов МахIаммад-Шяпинал, Хизриев Зулкьарнайл ттухь буттауссу цуксса итххявхсса, гьунар бусса ивкIссарив, ганал цанма оьрус мазрал кумаг байсса бивкIсса бусайва.
1930-35 шиннардий гьарца шяраву байбихьулул школарду тIивтIуну бия. Миву зунсса учительтал биялну бакъая. Мунияту ххуйну мукьва класс къуртал бувсса оьрчIру Лакрал педучилищалувун кьамул байсса бивкIун бур. ХIасан-ХIусайнгу кьамул увну ия.
Ттул хъирив увну ия МахIаммад. Ттун га ххирая, нажагь на бартлил къячIуйн щусса чIумал мунангу бутIа байссия, дюъгу дишайссия: «Бусарча, кьутI анна», — куну. Къадагъа диширчагу, бусайва я ниттихь, ягу буттал ниттихь. Ттунмамур танмихI на ласайссия, амма мунайн ка щун дакI къадияйва. Аьпа баннав цал, чIивиний мунал аьрщи дукайва, духьунссия чурххаву мукунсса тIалавшинна. Аьрщи дукаврия махъунай хьун ан буттал цIуххайва: «Аьрщи дукав, МахIаммад?». «Къадукав». «ЦIана ххал данну. Ласияра дурлама». Дихьлай лякьлуй микку-тикку, «Ттун шиву аьрщи чIалай дурхха?» учайва. «Мяммай, на чансса дукав, ххишала къадуканна», — учайва.
ЧIявуну ссуттил хIатталлих, къурув къурнил нувщи биххан лагайссияв. Ттущала МахIаммадгу уцайссия, шава цувалу къакьаитан. Цал нувщи бихлахийни му кIа ялув щяивкIун, кказлул аьрщи дирхнин уруглай, нувщи буккайрив ккаклай икIайва. КIийла-шамийла укьан увссия. Кьус ивкIсса мунал бакIрайн гьаз бувсса кказлул ух щуна – оьтту бавчуна. На нигьа усаврил, анаварну мугу шавай иян увну, КIулушацIун ливхъра. КIикку ПатIимат тIисса школданул уборщицачIан лавгун кIива гьантта бав, ттунма бансса танмихI махъун бутлай. Чара ция, шавай зана хьун багьуна. Циванъяв къакIула, танмихI къабувна, МахIаммадлул ненттабакIрайгу дахьрасса ххарци хьуну дия. Цува аькьлулул увччусса, дакI парх увкусса унугу, оьрмулуву талихI бакъасса ивкIун ия. Дуккавриву личIину хьхьичIун ливчусса акъая. Гъумук урчIва классгу був­ккуну, Лаващав ацIулчинмур класс къуртал бувну бия. Му чIумал на армиялий ура. Институтравун уххан къавхьуну, му балугъру бугьай жамилийн матросну лавгун ия. Гичча армиялийн увцуну, демобилизовать хьусса чIумал, Москавлив Плехановлул цIанийсса маша-ххаша бай институтравун увххун, мугу ххуйну къуртал бувну, Дагъусттаннайн увкIун, Буйнакскаллал машлул техникумрал преподавательну зий уссия. Му ппурттуву му, хъинну захIматсса лимфо-саркомалул къашай хьуну, больницалийн агьуна. Къавхьуна му духIан къашайсса цIуцIавриву шанма барзвагу. Къавхьуна хIакинтуращагу цичIав бан: бакъая ттурчIал ня даххана дайсса куц. ХIакинтал, му авиациялуву къуллугъ буллалийни радиациялул асар хьухьунссар тIий, щак-щуклий бия. ДакI паракьатну дикIаншиврул, кумаг хьунссар тIий, Нальчикрая учIан увссия та чIумал Кабардин-Балкарнал хъунама хирург, ттула буттал ссурахъу, профессор Шабанов МахIачилав. Муналгу дакI рахIат хьунсса хавар къабувсуна. Ахиргу, МахIаммад ччаннай ацIан къашайсса даражалийн агьувкун, санитарнал самолетрай Лаккуйн иян увуна. ЧIумуя-чIумуйн, мунал къюву лагь даншиврул, опийрал ххалаххив байссия. Махъзуманив миннулгу цичIав кумаг къабайва. Жагьил авссуну ттурчIардийн агьуна. Ца хьхьуну мунах уруглай ивкIсса на шанул гъюгъ лавгун ияв. Ца ттамп кусса чIуний на ццах куну урувгра: МахIаммад чIанкъатлувун агьну ия. Га столданучIан най ивкIун ия. На синхралну, гагу гьаз увну, цIуххав: «Чун ивзун най уссияв?». «Я, ттул уссу, винния чIалай ура на къаличIаншиву. Циванни на ттуна навагу, махъминнангу чIяву хъанан. Мунияту му столданийсса чIиллучIан най уссияв», — куна, чяр-чяртIи дурну макьгу цалва хъуни яруннава.
Гьунттихавай миннат бувуна бучIан бара цала буцай душ куну. Га бувкIун, ганихьхьун буллуну цалва паспортгу, увкуна: «Утти ина тархъанссара, бува вилва оьрмулул къайгъу инава», — куну. Къашай хьун хьхьичI му душнищал ЗАГС дурну, хъатIи бан хIадурну уссия.
Гьантта най, чIун най, нагу хъуна хъанай, за бувчIлачIи хьунав. Лагма-ялттусса тIабиаьтрал кай-кай уллай, цичIана гъан увунав. ТIабиаьтрал цилла-цилла чIунну дур: ххуйссагу, щалла тIааьн дакъассагу. Ттунна инт ххирая, цанчирча мунил базу-базу, ваца уртту-щин кунма, цIулаган, таза буккан бай. Инт дучIавугу жу, оьрчIру, кьатIув шавугу ца шайва. Щюлли хъанахъисса къургу, дахьра ялун личлачисса уртту-тIутIигу жулъя. Тана Ххюлтаву чарттайх къягъул гьивч, гъайкусса хъуруннай – къурнил нувщи, ялура лирчIсса пурш лархъсса лухIи хъюрув, гилунмай Кунцуллаву, Дуцурттий – кьяцлул чIиртту, шярах – улклул мархри, чансса хIаллава ратIнил щамарай – кьакру, сумуллив, ялун шайва бювчIун кIучIала, ххартта кIучIала, кIут: вай гьарза жулъя – аптека аьркин бакъая. Мунияту бухьун­ссия, ттун дакIний бакъар, цаягу жуяту къашай хьусса. Ва къурнил, хIаллил аптекалул жун хъуннасса хIаллихшинна дуруна дяъвилул чIумал. Кьянатшиву дия, амма жу муних къабургайссияв. Оьллал бярчру бувна, накI ва муния дурсса яваллугъ чан къашайва, тартнакI, тартнакIлий бувсса хIалахIу, ххув учин вит, дирщунакI, лагаву, нис, нис хIала дурсса инил къяс, аьрччап, щайини ва нагьлий ини, хьхьахьхьари, духьурча дукьрахIанттил ххув, кIарттуву бувсса зининнарал ягу лачIал, увал иникIмалул ччатI, ччарчагу гъунттуй бувсса щивщу, нувщи, нахIала бан щинал ххувгу чан къашайва. Ция яла жун аьркинсса! Мукссавагу жу дуки-хIачIиялул оькки къабувкссару. Ялун увна Камал, яла Маржанат, нитти-буттал къайгъу гьаз хьуна. Дяъви байбишиннин, цува хIалтIилухун гьаннин буттал сурду къалмул буцIин бувна, 6-7 ку бивххун, чуллу дурну кьадиртуна. Дяъвилул чIумалгу ниттил хIарачатрай цичIар чан хьун къадиртуна. Га къурнил бригадалуву звеновойну дия, кIинттул дояркашивугу дайва. КIинттул жун рахIурду бувуна, варсул усру цила дайва, лазундарал, ччуччиялулгу балгуну бияв, чатIри бувну бя байва, чIулттай бишайва (жул кIану тIаннул кьянатсса бия). Чирахъран цIу лачIун дан навт аьркин шайва. Хъуннасса мюхтажшиву дикIайва навтлил. Мунияту, цачIун хьуну, ца-кIива хъамитайпа ттукрай я Лаващун, я Щурагьун навтлил хъирив лагайва. Мукунсса нинухъру, чIумул таза буккан бувну, дяркъу-гъилишиву къакуну, чан бакъая. Ми хъама битайссарив?! «Интту, гъинттул ня щаращи дарча, кIинттул кIункIур щаран бикIайссар» чай. Интнил давурттив чIяруя: хъарас щаву, хъу гъайкуну, гьанна бугьаву, ятту-гъаттара кьатIув буккан баву. Мукун буна ялун гъигу дияйва.
Гъинтнил, цила хъазамгу бургъин тIивтIуну, чIюлу дайва ар-майданну, зунттурду, ятту-гъаттара къурдарайх, зунттайх ппив хьуну, буллугъшиву хьун дайва. Гъинтнил чявхъа гъараллал уртту-тIутIи ххари дурну, чурх буккан байва. Нажагь ЛухIуваллил чулуха лухIи ттурлу дуккарча, кIанил хьхьичI лухIи лелуххи лавсун наниссар тIий, ттупангру битлай бикIайва. Ущу-щулгъи булувкьуну хъатIив буллай, луртанну дихьлан бикIайва. Гъинтнил ахирданий жунгу ссувхIат шайва, КIурдахIав бияйва бухъ, хъаса, оьрчIикIури шайва, сумуллив аргъиравун багьайва, хъурунная ниттил ниттил кIяла нувщи лавсун дучIайва. ХIав лавгун оьрчIикIурилул, бухълил шушри ниттин, буттал ниттин ларсун бучIайссияв, амма шавай ияннин шуша дачIи хьуну ля­къайва. НахIуяхха гай! Тамаша буллай икIара, уттигу жул колхозрал, жулла-жулла чIярусса лухIи хъюру дугьайва. Амма, циванъяв къакIула, КIулушацIралми хъинну нахIусса дикIайва ягу жулва чIаххуралми нахIуя. Мукунсса дия жул психология.
Буккайва цулун, ххартIа тIун. Гъира бикIайва кьюкьа дархIуну, куннал хъирив ку хьхьапIа тIутIи бувну чIиникIру цулуцисса жулва жагьилтурах уруглан. Уртту къачча-къаччайнна ца кьюкьлуй уттудишайва. Хъами тIурча, ратI-ккутIайх, чIиникI бищун къашайних ххартIа тIун бикIайва. Бувцусса ххулув кIусу бан, кIура баен бан, яла батIин тIаннул хьуллигу лавсун жу, оьрчIру, хъунив хьуми буккай­ссияв. Уртту-тIутIи меж дикIлай, хъахъи лаглай гьанна чIай буллан дикIайва. Мукун гъи, цилла заллушиву кьаритлай, ссутних ялугьлан дикIайва. Бувцуми, ххартI бувми ххулув ттукрай, мукьав фермалучIан биян бувну, ххалабакIурду байва. Ца ттунма тIааьн къабизайсса зат: сунная, гьанная, рахIава, хъунисса къарду дурну, хъаннил мукьав бу­ххайва ххулув. КIушиврул, мискинтурал майрду щяв щавай бикIайва, цивппагу гьухъавун щуну бикIайва. Укунсса дия чIун, укун захIматну зун бикIайва. Хъамиттурши буккайва, чIун дучIайва хIаллил лакьлансса, зунттава ятту зана хьунсса.
Ссуттил жун, оьрчIан, даву чIяру шайва. Бачайссияв хIухчалтрал хъирив, къав батIлан, ччантIурду байначIан къав ххилан. Лях-лях, сант хьурча, тIартIаллугу ларсун, ххюнкIрайх буккайссияв. ХьхьичIра-хьхьичI хъуру ттихIайва, ччантIурду байва, ттарацIничIан духхайва. Жун анаварну хъюруврал ччантIулул лувмур ххелу дуллан ххирая, гилу кIуллул четIри дикIайва. Дурку­ссарив зу кIукIлу-кIукIлусса четрал хъюрув? Къадуркухьурча ми цирив зун къакIулссар. Ягу ми къюш дурну тIааьн ласайссия.
Ниттил чани хъячиннина изан увну, ттуккугу бувцуну, къурату ттарацIув къав ххилаххи айвав. Мунияр ттунма тIааьн къабизайсса зат къабикIайва, ца шанул уччин къаитаву, гамур чулуха бачIва ччаннащал (гъинттул усру нажагь дакъа къалаххайссия). Ччаннал кIиссурттаву тIувтIурду бикIайва. Улукьай ина, кьуркьусса, мярду кунна ттирхь диркIсса сумавух заназу…
БакIлахъия вирдай лакьаву мунийну къуртал къашайва. Утти ятту букьан, кьассаврду буллан, нувщи, къур дихлан, ччарду дуллан байбишайва, даву чIяру хьурча дакъа чан къашайва.
Ппу шава уний, дяъви байбишиннин, 7-8 яттил хIайван бивххун, кьассав байва. Чуллу, ккурккимайрду кьакьан дуллай хханурду буцIайва. Дяъвилул чIумаллив бихху чан шайва. Цукуннугу жул ятту ливчIун бия, ниттиуссу АьвдурахIиннул хIарачатрай. Га удаман ия, ялув авцIуну икIайва.
Ссуттил махъсса чIумал хъу вирдай лакьаву дайва: миккун гьарца къатлул, цалла кашилух бурувгун, дикI, ччатI, нис, ккурккимайрду, дукьрахIанттил гьарацIив ларсун бучIайва, колхозралгу чан-кьансса кумаг байва. Иширан лайкьсса дуаьрдугу дурну, бусайнал махъгу бувсун, яла тIуркIурду байбишайва, байва ссувхIат, микку ашкара шайва, цуманан цу буцайссарив, ягу щин цу нясив бувссарив. Саз хьусса чутирдан хъатIив байва.
ХъатIи булланнин дайсса аьдатру чIяруя: душ була чин мугьи лагаву, гайннал иширан хасъсса махъру бусаву, рязи-къарязишиврул ссупра тIитIаву ягу къатIитIаву, душнил пикри кIул баву, кьутIи дурну мукьах кIисса лаххаву, мунинма лайкьсса ссайгъатгу, бахшишру даву, хъатIи бансса чIун ккаккан даву. Аьдатру гьарца шяраваллил цара ца ягу цанна-цаннасса дикIайва. ХъатIи байбишиннин нюжмардул мутталий душ «щябитайва» (укунсса аьдат дия жалин бучIай байсса). Мугу хIакьину цавайнначIа, гьунттий – цайминначIа. ЩябивкIсса къатраву ссувхIатру, лайкьсса мажлисру, дакI дирсса бахшишру душнин ва чIарав душвавран дайва, буцай оьрчIалгу чIири-хъуннасса бахшиш дикIайва. Щалва хъатIул кьяйда къабусанна, мунил накьишрай ацIарча акъа.
Душнил хьхьичI-хъиривсса гьан даву, оьрчIахъал душнинсса ва мунил мачча-гъаннансса бахшишру, жалин щяритаву, магьар бишаву (закондалийссагу, бусурманссагу), жалин дуцин лагаву, жалиндалул хьхьичI дагьани, къукъу-къюнари, лавхъсса чирахъ, чIарав душру, архIал щар аьркку-дазгахIру чIяруя. ОьрчIахъалгу цалла хIадуршин дикIайва, буккан байва Кьурандалул лу, ницI, ялтту дичин арцу, ккампитIру, качар, дарвазалул хьхьичI къавтIи бичинмур, ччанналун бутан хIадурсса бартбису. ОьрчIал ниттил вичIи кьукьаврин булайва гъаттарал хIайван. Жалин хIаятравун бувххукун, наврузбагнал уссил ягу хъинну гъанманал душ, бартбисулий гьаз бувну, биян байва тавханттувун. Душнихъул шаппай зана шайва, оьрчIахъул архIалчуначIан мажлисрайн лагайва. ЧIун дирукун, тямаданал мажлис ккуркки лаган бувну, наврузбаг пардавлухун увцуну бачайва. Нани ххуллийх, манзилданий, навт бувтIусса бярал цIу щуну чанна лахъан байва ххуллу. Хъун хъатIуя щинав лагаврий на къаацIанна, мунияту гьартану чивчуну бур цайми лакрал чичултрал, аьлимтурал. ХъатIайну ссут вирдай лакьайва, дайдишайва ччарду даву. Ччарду даву ссутнил махъсса гьантрайннин личIайва. ЦIанчаннаву бивзун, къав гъагъайва, яла кIива ницал хъирив ччинну дахIайва (ччинну – ганзсса тIаннул лув нувчIилул чарттугу кьувтIусса кIира ула). Чара бакъа, кIушиврун я хъунмасса чару бишайва, ягу оьрчI ччиннай ацIан айва. ОьрчIал бурж – ницру лагма занази баву, ницал магъ гьаз дайхту, лув кIурглу бугьаву, хъут сумавун къадагьан. Чансса сун гъагъари хьувкун цалчинсса ххултIу даву, яла хъинну хIурувкун, хъаланнарайн дирувкун, кIилчинмур ххултIу даву. Мукун 3-4 ссят шайва сун нухьхьайн кIура даен, къама чIаллава, хъюрув куркуллава личIи хьуннин. Махъра-махъ, дартIун, ца бакIу бувну, тIаннул чIатIрах гьуллан бикIайва. Нахь гьавалул личIи дурну, къама,хъюрув личIи шайва. Гай марцI хьун, хъаланна хIала къахьун, чIатулттух ялтту дайва. Къама, хъюрув дарвагирттавун дирчуну, колхозрал складравун диян дайва, цаллами – шардай. Нахьгу, колхозрал хъунисса чIаркIурду дикIайва, парачив бувцIуну, хъаннил мукьав чIаркIнил вярчIувух дичайва. Гиву, чIаркIув, бакIу хьувкун, жу, оьрчIру, вярчIувухчин нухьхьал бакIуйн тIанкIа тIий, гайннуй ччех бигьлай, кьалаган дайссия. Му жун тIуркIу бунугу, нахь саргъунну чIаркIух ппив дайссия. ХIурхIацIакул ялун дияйва кIи, марххалттащал, бявкъусса замгьарданул мурчащал, аьрщи ккиз лагайва; бярнийх пюрун микI бакьайва, арду, зунттурду кIяла варсулу шайва, баргъ пакьирну чулуха буруглай, гъилишиву мяш тIисса кунма, лахъи къалавгун цила хьхьуцанттувун лагайва. Бургъил тIинтту, марххалттаний цIуртти кунма, липI тIун дикIайва. Ца-ца кIи лапра оьсса дикIайва. Мурчал лавсун занчру бичайва, кIюрххила бувккун цIияллая марххала ххартI бувну, бавхьуну экьибичайва.
Мурчал хьхьурдардий жу, лявкIуну, къатравун буххайссияв. Жиндралсса марч чIалликкутIавун, хIурасса чIаркIнил нузавух бухлай, ав-ав тIий, вев тIий ягу бурцIил макьанну руцлай бикIайва. КIукун вяйливсса марчру ттун цайми кIанттаву хIисав къавхьуссар. Дарусса чIумал хьхьурду чаннасса дикIайва. На чIявуну кьатIув увккун, ссавних уруглан икIайссияв. Ттун Лаккуй кунна лахъсса, цIурттал дурцIусса ссав къаккаркссар. Тамаша байссия лехлахисса цIурттай. КIана ттигу ссавнийх, цIарал аьшгу дурккун, цIуку зунттахун лавгунни. ТIун бикIай цIуку багьний лабивтсса ххазина бикIайссар тIий, къакIулли, жучIан гъанну цавагу къабагьуна.
ОьрчIан кIинтнил бахшишру дайва, бяр микIирал лув шайва, жу ччехру бигьлан бикIайссияв, хIатта конькив дакъанугу. Ми дия ца МухIуттиннул, мунияту, махъ каругу дирхьуну, конькай бярнил лагма уккайва. Жу мяшну хъирив буруглан бикIайссия, тамахIрал нани дурсса хьурхь лихьлан багьайва. ЧIявуми оьрчIай ккалушру, варсул усру дикIайва – конькив ча дикIайссия! Мукун бухьурчагу, ккурккисса тIаннул лултту кIунурду бувгьуну жунмасса аьмал байссия. Цал аргъиравун лавгсса на микI кIюланийн лавгун, варх куну щинаву хьунав. Цуксса хъит-шит тIурчIагу, на оькьлан ивкIунав. ОьрчIал леххаву руртун, шяравату РабихIажи (аьпа баннав цал, фронтрая зана къавхьуна) ччантIахъулущал левчуну увкIун, ххярклий ттучIан гъан хьуну, ччантIахъу бириян бувуна, цIиллува уккан увунав. Му ппурттуву леххаврий нинугу дуркIуна. Циванъяв къакIула, на вез-вез тIисса янналуву бярнил чIарахсса марщайх ливхъун авчура, нигь дия кьутI къащун. Ниттил паракьатну оьвтIий, на зана хьура. Ганил на, гъили лачакравугу кай-кай увну, шавай увцура. КъакIула ттула кьянкьашиврулъяв ягу бансса танмихI хьхьичI бацIлай бияв, къашай къавхьунав. Бярав микIирай бакъа укунмасса ччех бигьай кIанугу буссия. Гикку жура дурсса санкардай микIлачIун дурсса зунххишиврий ччех бигьайссия. ЦIан ларкьуну, махънин тяхъашиву, куннайн кув щаву чан къашайва. Цуксса дяркъу духьурчагу, муних ургъил къабайссия. Амма дякъил нани бувсса оьнцIугу каххурах лишайссия, карщив жучIа къадикIайва, мунияту каххурай бювчIусса къантала хьуну бикIайва. Лыжардая жун хавар бия, амма ми цирда ча дикIайссия. Жул къама кIусу байсса, ххуйсса тIаннул урцIи дия. На ларсун рикI, гания лисри хьун дурну, бавхIуну хьхьаругу, лавгра Зайнни гьанав . Цал-кIила къуттагу дурну, шавай лавгра. Аьзан, Аллагь, буттал ниттих урган, ццах кунав – га щяпагу бувгьуну хьулух дарцIуну дия. Мукунна ттулда приз кIукIлу кIанттай, щуттардийну ласав.
КIинтнил агьлу вивппай лакьин байва, дайдишайва дуссухун заназаву, цала ненттабакI тIивтIуначIан цалла зукка-ххал ларсун бучIайва. Байбишайва шараваллил дунияллул хаварду, архIалла каругу зузи дурну. Жагьилтал, душру батIайва ссувхIатирттайн, чан къашайва хъярчру, тяхъашиву.
Дяъвилул чIумал шяравалу пахъ дагьайва, тяхъашиву духлагайва.
Гьарца къатлувун хъаннихьхьун колхозрал булайва марцI бансса къама. Мукун кIи чулий гьан дайва, интнийн хIадур шайва.
Мартрал 21-22-нний, шяравух цIайннагу рартIун, хъунмасса къавтIи бичайва, оьрчIалгу хьхьичIра хIадур дурсса тIурщив цIугу щуну ритлан бикIайва. БакIуйсса хъунмасса зяйчарий ккутI дия, га янсаврал дуцIин дурну, чIутIгу бувну, ттуп битайва. Чансса гъили дагьукун, аьрщи кIукIлу ларгукун, цалчинсса хъарас щун буккайва. Хъурссул цалчинми марсри байбишин ихтияр дулайва яла хIурмат бума хъудугьу Уммул МахIаммадлухьхьун. Га чIара кьатIувну рахIугу лавххун уккайва, махъминнал, хаснува оьрчIал, мунал ялтту щин рутIайва, ччяпив рищайва. Махъва-махъгу хъарас щаврил хъатIи байва. Хъарас щайни ца-кIива марсса гъай чайва, ницай тIурщи дишиншиврул, щаву къахьун.