ЧIирисса щарнил хъунасса арс

dog_21Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилийн хъундакъасса жул Шахьуйннал шярава лавгун ур 72 адамина, миннавагу бачIими зана къавхьуну бур буттал шяравун. Шяраву ливчIми инсантуралмур оьрмугу къабигьасса бивкIун бур, вайми шяраваллаву кунма. Шяравусса давур­ттив хъаннихун, къари-къужрахун, мюрщи оьрчIахун дагьну диркIун дур. МиннуцIун, цIуцIавуртталгу инсантал бас буллай бивкIун бур. 1942 шинал так кIива зурул дянив, мусикъип дирну, шяраву 43 оьрчI бивкIуну бур.

Дяъвилул цIарава ватандалийн зана хьун нясив хьуминнаву къачансса бивкIссар личIи-личIисса орденнал кавалертал хьусса: А. ХI. Сагидов — ЯтIул ЦIукул кIира орден, «Отечественной войны» I-мур ва II-мур даражалул, Польский орден; М.Б. ХIасанов, ХI. З. Шакуев, М.З. Шакуев, Аь-М. А. Аьлиев, Н.ХI. ХIажиев, А.М. МахIаммадов, — ЯтIул ЦIукул орденну; Аь.Л. Аьлиев, М.ХI. Мусаев — «Отечественной войны» I-мур даражалул орденну; ХI. М. МахIаммадов — Славалул орден ва м.ц. Шиккува кIицI лаган, Аь-М. Аьлиев ва А. М. МахIаммадов бахьттагьалтравух бивссар Берлиннайн, чирчуссар рейхстаграй цIарду. М.ХI. Мусаев, хъунама лейтенант, ивкIссар Ялтиннал конференциялий У. Черчиллул къаралдануву. ЧIирисса Шахьуйннал шярава цагу-кIиягу къучагъ къаувкссар.
Бадрижамал Аьлиева
Буттал шяравун дяъвилул цIарава зана хьуминнава цIанасса чIумал ливчIун ур увагу ца ветеран, отставкалийсса полковник Шакуев МахIаммад Захардул (Закарижанал) арс. Ххувшаврил байрандалийгу, вайми кьинирдайгу, МахIаммад Захарович шагьрулул, республикалул лагрулийсса батIавурттай хIурмат бусса, бусравсса хъамаличури, дуклаки оьрчIан ва жагьилтуран эбратрансса хъуначури.
МахIаммад увну ур 1924 шинал Шахьуйннал шяраву Захардул ва Ханичал кулпатраву. Ва акъасса, вайннал кулпатраву ялагу бивкIун бур оьрчIру: ХIасанхIусайн, Калимат, Сулайман. Дагъусттаннай Шакуевхъул махъ чIявучин кIул хьунтIиссар Лакрал ва Ккуллал районнал военком ХIасанхIусайн Захаровичлуйн, дяъвилул ветеран, полковник МахIаммад Захаровичлуйн ва цалва оьрму оьрчIан кIулшиву ва тарбия дулаврин буллусса, сайки щалва захIматрал оьрму Гъумучиял дянивмур даражалул школданий дарсру дихьлай гьан бувсса Сулайман Захаровичлуйн бувну. ХIасанхIусайн ва Калимат ччянива аьпалул хьунни. МахIаммад ва Сулайман хъанай бур Шахьуйннал шяраваллил ва республикалул хIурмат бусса хъунисриннавасса цавайну, дяъвилул ва захIматрал ветерантал. Жулва ххаллилсса тарихрал лажинт­ру чичлай, миннул гьурттучиталну бивкIсса, бусравсса ветерантурал оьрмурдив лахъи баннав, миннал оьрчIан, оьрчIал оьрчIан дяъвилул чIу къабаяннав, лавгмуния тIийнма личIаннав.
МахIаммад, оьрмулул 8 шин хьувкун, 1-мур классравун лавгун ур буттал шяравува. «Школданухьхьун совет властьрал буллусса къатри ххуйсса бия. Ми бия тарив паччахIнал офицернахь бивкIсса къатри. Жул оьрчIшиврул, ду­ккаврил цалчинсса шинну най дия мурхьирдал вив ларсъсса, чIирисса, амма хъинну авурсса шяраву», — буслай ур МахIаммад, ци мискиншиву, ци кьянатшиву диркIнугу бусраврай дакIнийн дутлай цалла оьрчIшиву. Хъунма хIал къавхьуну, шяраву школа лавкьуну, гихуннайсса дуккаву шяраваллил оьрчIал дачин дурну дур чIаххуврайсса КIундиннал шяраву мяйра шинал школданий. Цалва маэшатрал хъирив нанисса буттал цащала увцуну, МахIаммад дуклан ивкIун ур Буйнакскаллал райондалий Лувмур Къазанишлив. Ванал ппу му шяраваллил дязанивусса ца чIивисса къатлуву усру дакьин дуллай зий ивкIун ур. «Га чIумал оьрус маз нажагьссаннан бакъа къакIула, ттунгу къакIула. Лакку маз бакъа къакIулсса ттунма учительнал зат цукун бувчIин бувайнавав хьхьичI ппурттуву тIий махIатталну икIара. Жухь дарс дихьлай икIайва граждан дяъвилий талай ивкIсса учитель. Мунан хъинну ххирая оьрчIру», — дакIнийн дутлай ур МахIаммад Захарович Лувмур Къазанишлийсса чIунну. Му шяраваллил школданий дуклай, къумукьнаннияр ххуйну къумукь мазгу лавхьхьуну бур. Ду­ккаврия махъсса чIумал МахIаммад ва ванал чIунархIал оьрчIру лачIун буккаврихун, лахъшиврий ва лахъишиврий тIанкI учаврихун багьну бивкIун бур. Мугу, туну, гай шиннардин лавхьхьуну. ЦIана кунма оьрчIал тренертал, спортзаллу чув бикIави, туну, цанма кIулсса кьяйдардай спортрахун багьну, цалва дянив бяст-ччаллу буллай бивкIун бур. Щурагь ялапар хъанай бивкIун бур МахIаммадлул ссу Калимат ва мунил лас Тажуттин. ЗахIмат ххирасса, муниву хьхьичIун ливчусса Тажуттиннун патефон пишкаш бувну бивкIун бур. Му га чIумал нажагьссанначIа дакъасса хъус диркIун дур. Махърив, радио дурккун махъ, ссавур дакъа ялугьлай бикIайсса бивкIун бур лакку балайрдах. Цаппара шиннардивун, шяраву авадансса бакIлахъия хьуну, ми лакьин кумаг аьркинну, ппугу, арсгу зана хьуну бур Шахьував. Махъ 8 классрал кIулшиву дусса МахIаммад ссурахъин Насруллагьлун ччан бивкIун бур финансирттал ва экономикалул техникумравун дук­лан уххан ан. Мукун, МахIаммад, ца-кIира экзаменгу дуллуну, увххун ур му техникумравун. Га чIумалнин ванан диктант чичин бюхъансса даражалий лавхьхьуну бивкIун бур оьрус маз. Ванащал архIал му техникумраву дуклай Лакрал райндалиясса ца-кIия оьрчI ялагу ивкIун ур. Ми циняв ца къатлуву ялапар хъанай бивкIун бур. Вай куннащал кув лакку мазрай гъалгъа тIий бикIайсса бивкIун бур. Яла пикри бувну бур, оьрус маз ххуйну ла­хьхьиншиврул, цаннахь цаннал байсса ихтилат оьрус мазрай буван. Дуклай ца шин ларгун байбивхьуну бур дяъви. Баргъбуккавал чулух дяъви байбивхьушиву, ЯтIул аьралуннал Хасан бярничIа японнал самурай ххит бувшиву баян бувну бур. Му хаваргу хьуну бур МахIаммад хIаласса оьрчIан жулла хIукуматрацIун бавхIуну цалчин бавсса дяъвилул хавар. Хъиривва байбивхьуну бур Финляндиянащалмур дяъви. Му къуртал хьуну, байбивхьуну бур, яла оьхIалмур, яла къизгъинмур, Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Цукссагу хIарачат бувну бур МахIаммадлул ва ванал дустурал хушрай дяъвилийн гьансса, амма оьрмулул чIавасса буну къабуцлай бивкIун бур. МахIаммад хIаласса арула оьрчI, хушрай дяъвилийн най, цал Бакуя пехотный училищалува махъунмай зана бувну бур, «Зу уттигу мюрщиссару, чIун дирукун буцинтIиссару дяъвилийн, военкоматран зу къахъамабитантIиссару», куну. Дяъвилийн гьаннингу вай, республикалул комсомолцынал кьюкьравух, хьхьичIунну зий бивкIун бур дяъвилул къинттуллух, личIи-личIисса давурттай, хаснуварив пулеметирттансса «кюртти», окопру, траншеяртту, танкардайн къаршисса хъунтIуллив дуклай. ЧIатIа канил дугьан бюхъайма, му канил дугьансса хIал буссаксса, зий ивкIун ур цалла жандалий хIайп къакуну. Жагьилталлив ссавур дакъа ялугьлай бивкIун бур цивппа дяъвилийн буциннин. Вай хIатта Верховный Советравунгума лавгун бур аьрайн буцира тIий. Мукун, Верховный Советрал председатель ТахтаровлучIан бувкIун, му къалявкъуну ур, Дагъусттаннаясса делегациялущал, мунил каялувчину, дяъвилийн жулва талаталтрачIан лавгунни тIий. Га чIумал шаэртал, чичулт, артистал бучIайсса бивкIун бур фронтрайн, талатиминнал дакI дуван, миннал чIаравбацIаву дуван. Мукун, махъ МахIаммад дяъвилийн увцуну, талатисса чIумалгу кIилва бувкIун бур Дагъусттаннаясса делегация. Мунивух жула чичу Юсуп Хаппалаевгу ивкIшиву буслай ур МахIаммад. Махъ оьрчIру Лакрал райондалул райком комсомолданул 1-ма секретарь Илияс КеримовлучIангу бивну бур, цивппа дяъвилийн гьан буван Верховный Советрайн ходатайство гьан дува тIий.
Дяъвилул цIу ялу-ялун гуж хъанай, душманнащал талан ччисса жагьилтурал ссавур кIюла дуклай диркIун дур. Дяъвилийн гьан ччи­сса жагьилтал ялагу захIматралмур фронтрайн багьайсса бивкIун бур. Ккашил ва буллалисса захIматрал къиялул чIава жагьилнай так ттаркIру ва бурчу ливчIун бур. Оборонительный давурттая шавай буттал шяравун нанисса жагьил, багьтIатIал хьуну, хIалдануцIа хьуну, ачинсса гуж бакъа ЦIахъардал Къуманиву агьнугума ур. Мунащал най бивкIсса инсантурал баян бувну, мунал хъирив уссил ХIасанхIусайннул Гъумуча аьрава тIайла дурккун дур.
Ахиргу щаллу хьуну бур МахIаммадлул ва ванал дустурал хиял. Дагъусттанная дяъвилийн, аьркинсса кIулшивуртту ласун цал Гуржиянавун Гори шагьрулийн, гьан уллалисса 4 азара инсаннавух вайгу (ацIния кIиннийн бивсса жагьилтал) тIайла бувккун бур фронтрайн. Махъ Ереваннай аьрали училищагу бувккуну, офицерталну бувккун бур лакрал жагьилтал. Миннал цIарду вайксса шинну ларгун махъгу, цинявнналсса кIицI дуван къахьурчагу, дакIний дур МахIаммад Захаровичлун. Цинявннал дакIру ххари дувайсса гармунчи Ххюлусматусса Исмяил МахIаммадов, Хъурхъиясса АьвдурахIман Бюрниев ва ХIажи Аьлиханов, КIундиясса Жамалуттин МахIаммадов ва Чавтара Чавтараев, Карашатусса Кьурбан МахIаммадов, Султан-ХIусайн Абакаров, ХIусайн Къаллаев, Мукьариятусса Залкипри Татаров, ШавкIратусса Жамалуттин ХIасанаьлиев, Шуниятусса Шяпи Неъматуллаев, Кьубатусса Кьагьир Оьмаров, Ибрагьин Берцинаев, Садикь Къандаев ва жула МахIаммад Шакуев ца вагондалуву най бивкIун бур. Ца чулуха хъуннасса ххаришиву диркIун дур душман ххит уккан уван цивппа нанаврия, вамур чулухагу – къумашиву, уссурвал кунмасса дустал кунная кув личIи хъанахъавриясса. Гармунчи Исмяил ва ганащал 3 жагьил цаймигу ца чулухунмай, вайми жагьилталгу личIи-личIисса кIанттурдайн тIайла бувккун бур. Вай циняв оьрчIру най буна багьну бур дяъвилул цIу яла кIиринийн. МахIаммад Шакуев, ванащал лакрал цаймигу жагьилтал багьну бур Польшанавун, цалчинмур Украиннал фронтрайн. Краков тархъан буллай, талай бивкIун бур 60-мур армиялуву. Варшава, Краков душманнаща мурахас буллалисса талатавурттаву цалла жанну дуллуну, цалва дустуращал ххишала ккаккан нясив хьуну бакъар МахIаммадлул дустуравасса чIявуминнан. Дяъвилул ххуллурдайх най, МахIаммадлийн кIилла дирну дур щавурду. Махъ МахIаммад ва ванал дус Залкипри ца полкиравун бивчуну бур. Душманнащал талай най, цал полкиравусса минометир­ттал батареялувусса взводрал, махъ батареялул командирнугу ивтун ур МахIаммад. Училищалуву ларсъсса кIулшивурттугу ишла дурну, цалва личIийсса опыт бакъанува, му даву ххуйсса даражалий дуван бювхъуну бур МахIаммадлуща. Муния махъгу цимирагу къизгъин­сса талатаву хьуну дур, миннувасса цанниву МахIаммадлуйн гужсса щавугу дирну дур. Дивизиялул командованиялул МахIаммадлул батальондалун барчаллагь баян бувну бур. МахIаммадлул цаллагу му талатавриву ларсун дур награда. Гихунмай наниссаксса талатавурттугу хъиннура оьхIал хъанай диркIун дур. Гай шинну дакIнийн дичлай, шагьрулувуми талатавуртту лапра захIматсса диркIшиву кIицI лаглай ур МахIаммад Захарович. Мукун, Цалчинмур Украиннал фронтрай, 6-мур армиялуву 246-мур дивизиялуву 978-мур стрелковый полкирал минометный батареялуву, лейтенантнал цIанилу бивтун бур МахIаммад Захаровичлул Украиннал Перемышль шагьрулучIату Польшанал Жешув, Краков шагьрурдачIансса манзил.
Тай цалва дустурава яла тяхъама гармунчи-Исмяил дяъвилия махъ МахIачкъалалив хьунаавкьуну, МахIаммад цIухху-бусу буллай, дакIнийн дичлай ивкIун ур тай шинну: — ДакIний бурив инава гармун бивщуну, жулла макьанну руцлай, лакку балайрду тIий бивкIсса куц, — тIий. «ДакIний буркьай, циван къабикIави. На га гармун Чехословакиянаву кьабитав. Утти ганин кIанай ттучIа аккордеон буссар», — увкуну бур Исмяиллул. Инсаниятрал тарихраву яла захIматмур, яла оьхIалмур дяъви къуртал хьуну махъгу, МахIаммадлул аьрали къуллугъ 32 шинайсса лахъи лавгун бур. Дяъвилия махъгу, аьрали кадрарду хIадур булланшиврул, аьрали даву гихуннайгу лахьлан аьркиншиву баян бувну бур ванан. Мукун, циняв эшелоннаву шаппа-шаппай нанийни, ва 1945 шинал июнь зуруя тIайла хьуну, аьрали дуккаврил идарарттаву дуклай ивкIун ур Харьковрай, Хабаровскалий, аьралуннаву ивкIун ур Одессалий, Симферополлай, Днепропетровскалий, Чукоткалий ва цаймигу чIявусса кIанттурдай. Харьковрай уссаксса шиннардий ванан хъиннува ххира хьуну бур му шагьрулий ялапар хъанай бивкIсса шахьуйми. Мирив, га чIумал чIявуссия, цIанагу къачанссар му шагьрулий. Аьрал хIадур буллай ивкIун ур, аммарив ванахь къабусай­сса бивкIун бур ци аьраллив, чун гьантIисса аьраллив. Гьарца шинал отпускалий буттал шяравун Шахьувавгу учIайсса ивкIун ур. 1949 шинал Баргъбуккавал чулухун тIайла увккун, миккугу гьуртту хъанай ивкIун ур аьрал хIадур бавривух.[pullquote]Буттал шяравун дяъвилул цIарава зана хьуминнава цIанасса чIумал ливчIун ур увагу ца ветеран, отставкалийсса полковник Шакуев МахIаммад Захардул арс.[/pullquote] Дяъвилул шиннардий ва муния махъ лайкь хьуну ур 4 ордендалун: «За боевые заслуги», кIира ЯтIул ЦIукул ва I-мур даражалул «Отечественной войны» орденнан; «За оборону Кавказа», «Ветеран Вооруженных сил СССР» ва цаймигу медаллан, республикалул каялувшиннарал чулухасса медаллан ва цаймигу наградарттан. Дагъусттаннайн зана хьуну ур 1964 шинал. Зий ивкIун ур Дарбантлив аьрали комиссарнал хъиривчуну. Махъ тIайла увккун ур Ахттиял военкоматрайн, диялсса шинну дурну дур микку аьрали комиссарну зий. Дуллуну дур полковникнал цIа. Ахттиял райондалия махъ МахIаммад Захарович МахIачкъалалив зий ивкIун ур личIи-личIисса кIанттурдай военрукну (махъа нанисса никиран аьрали даву лахьхьин дуллай школардай ва училищардаву). Пенсиялийн увккун махъ зий ивкIун ур МахIачкъалаллал Кировский райондалул Ветерантурал советрал председательнал хъиривчуну.
Га никирал хIакьсса вакил куна, МахIаммад Захарович буру­ккинттарай ур тарих ухчIинлавай кIура баен бувну, бавкку-шавккуну махъа нанисса никиран лахьхьин буллалаврил, тарихрал луттирдай къатIайласса затру чичлачаврил.
МахIаммад Захаровичлул цIа дурххун дур 2005 шинал бувкмур «Аьрасатнал язими инсантурал энциклопедиялувун».
МахIаммад Захаровичлул бур цалва лавай бавцIусса ххуйсса кулпат – лазгири миллатраясса Жамият. Ва буциннинми ташурдугу тIайлабацIусса къавхьуну, Ахттав зузисса чIумал кIул хьусса Жамият хьуну бур ванал оьрмулул кьадарну. Жамият чIивиний зий бивкIун бур колхоз-совхозирттаву, махъ комсомолданул секретарьну, райком комсомолданул 1-ма секретарьну. Партшколагу къуртал бувну, зий бивкIун бур райондалул парткомрай, райисполкомрай, махърив райондалул кказитрай жаваблувсса секретарьну. МахIаммадлущал ташу бувну, МахIачкъалалив бивзун махъ зий бивкIун бур Дагавтодорданул ххуллул управлениялий. Ва бур захIматрал ветеран. Вайннал бур душ Зайнаб, душнил оьрчIру, ца душнил душнил оьрчIгу. МахIаммадлул хьхьичIвамур кулпатралма (аьпа бивул) арс Сергей кулпатращал зий ва ялапар хъанай ур Краснодардай.
Цал уттигу барча тIий полковник МахIаммад Захаровичлухь Ххувшаврил байран, чIа тIий бура цIакьсса цIуллу-сагъшиву, кулпатрая ва махъа нанисса ирсирая ххари хъанансса чIяру-чIярусса шинну уттигу, Ххувшаврил байран уттигу цимиллагу хьунадакьинсса каши-кьудрат. ТачIаврагу къаоьлуккин даннав дяъвилул жулла ялувсса ссав, къабаяннав жунма, гъарал къув-аьслил бакъасса, цамур гургулул чIу.