Ххарисса кьини дакIнийн дутлай

Аьвдуссалам Магьдиев, захIматрал ветеран, ш. Ккурккул:
КьурчIишиву чIумуха, лагма-ялттуминнаха лавхьхьуну ялун личайссар. Масала, 1940 шинал Финляндиянащал хьусса дяъвилуву Ккурклиясса ХIажимуса ивкIусса извещение дуркIукун, 40 кьини шяраву буцири арамтал, оьрчIру щябивкIсса ссукIур бивхьуна ккурчIай, 40 гьантлий чIири къабивчуна арамтурал, 40 гьантлий кIурукъатта къалавкьуна, ужагъраву пуркIу къабивчуна, 40 гьантлий ссукIурайсса арамтуралгу, кIурукъатлийсса хъаннилгу бартукьру къаливккуна, ниттихъал оьр­мулухун, ссухълуннал шиннардий чурххая лухIи къалирккуна.
Дягъулул хъуннашиву ла­хъишиву дия шяраву цинявннан уртакьсса, ца бивкIу хьуну тIий. Га чIумал лагма щархъал халкьуннал хIала-гьурттушиву хъуннасса дия. ХхаришивручIа ва оьшивручIа кунначIа кув бацIайва. Илданий цамур укунсса бивкIу къавхьуну, ХIажимусалмур цинявннан уртакьсса хьунни. Ванилгу хъиннура хъунна дунни бивкIулул кьини, оьшиву кIидачIин циняв лагма щархъая хъами, арамтал букIлай бия.
Финляндиянащалсса дяъвилия радиолувух баярча бакъа, Лаккуя дяъвилийн цинявннавун ццах бутануксса къалавгссар. Ванийн бувну дяъвилул къия, кьадар ялун бивсса къушлин, гайннал мачча-гъаннан, шяраваллил агьулданун хъуннасса хьуссар, щалва илданул канихьхьун ярагъгу къалавсъссар, ххув хьувкун кьяпри ссукIагу къаливчуссар. Укуннасса тагьар диркIссар щалва билаятрайгу. Дяъви бувссар ца-кIива зуруйсса хъунма бакъасса, армиялувуминнал, ганил пикри багьссар бакI дургьусса партиялун ва хIукуматран.
Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилийн щалва билаятрая лавгссар ярагъ канил бугьан шайсса жагьилтал, агьилтал, душру-хъамигума. Билаятрайсса циняв халкьуннавун ццах бувтссар, цалва-цалвами дакIнийну, кунначIа кув бавцIуссар билаят душманнаща мурахас бан. Дяъвилия архсса жулва зунттава, щархъавагу лавгссар дяъвилийн ппухълу, арсру, гъанчу, шяраваллил чиваркI. Дяъви байбивхьуну къуртал хьуннин царагу шяраву маоьлул чIу къабаллалисса кьини къархьуссар.
Шаппа ливчIминнаягу чIявусса оьрмулуха къалавхьхьуну ччяни хъунив хьуссар, оьрчIал мюрщину буна арамтурал кIантту бувгьу­ссар, хъаннил хъурссул кIамайму бувгьуссар. ЧIявусса нину-ппу оьрчIах ялугьлай яру къалавкьуна аьпалухьхьун лавгссар, бивкIулияр ххув хьуми ниттихъул аьтIий макь духларгун, яру мурчIи хьуну, нузахун вичIилий бивкIссар.
Дяъви къуртал хьусса кьини щалва билаятрангу, циняв щархъангу, циняв халкьуннангу байран хьуссар. Амма оьрчIру кIура къабавсса нитти-буттал, ппухълу кIура къабавсса оьрчIал, уссурвал кIура къабавсса ссухълуннал, гъанчу кIура къабавсса щарнил агьулданул ссихI бигьану ласурчагу, иттату макь най дия. Кув нинухъру бувххун къатлувун, ларкьуну нузгу, «бавал, ина чув ливчIра, на вил хъирив чун дучIава», — тIий, аьтIий бия. Нитти-буттан дяъви къуртал къавхьуна, гьаттал бугьаннин нузахун вичIилий бия, арс увкIун «бавай» тIий ухханхьуви тIий, нуз аьнт къадурну уттубихьлай бия. Ххарисса байрандалул кьини щахъами, ссухълу Ххувшаврил митинграй лухIи ларххун бия. ОьрчIруми шяравух лечлай бия, ххарисса чIукIарду буллай. Цаппара фронтрая ппухълу кIура къабавсса оьрчIру, душру, бакIру хьхьичIун дирчуну, хIала къабухлай, архну бавцIуну бия. Арамтал, дакIний дяъвилул дурсса ттангъа дунагу, куннал куннахьхьун кару дуллай, бикъав пишру тIий бия. Яла къумамигу, дяъви къуртал шаврия ххари бакъа бакъахьунссия.

Аьжа Аьвдулгъапурова, захIматрал ветеран, ш. Уручул:
— Дяъвилул шиннардий на чIивисса душ бияв, та чIумалсса ишругу макIра кунма дакIний бур. ДакIний бур, немецнал бомбарду бичин бюхъайссар тIий, чани ла­хъан къабитлай бивкIсса.
Ялагу, жулва мачча-гъаннал буслай, дакIний бур ккуккулий оьрчI бусса ттулла нину къанаврду дуклан гьан дуллай, буттал ниттил га гьан къадан, буккан бувну балчан буллу­ссия тIар. Яла му ттул уссу ивкIуна. Му чIумалгу буттал ниттил, «ина инсантуравух бикIан аьркинссара» тIий, кIурукъатлий щядикIан къариртун нину даврийн гьан дурна. Та колхозрал давурттай звеньевойну дикIайссия. Ялагу, дакIнийри, аьрая бувкIсса чагъарду цинявппа бавтIун ккалан бикIайва.
Ххувшаврил хавар бавсса кьини щаллагу жул щар ятIул ларххун дия. ЦIияллайсса бярабакIурдайх, бу­ттукьирттава дуккан дурну, ятIулсса яннарду дирчуну дия. Чунмай буругарчагу, гьар кIанай ятIулсса янна липI-липI тIий дия.
Цаппара ишру хьуна жул шяраву ливтIуссар тIий повесткартту дуркIун диркIсса инсантал, дяъви къуртал хьуну махъ, зана хьусса. Мунияр хъуннасса ххаришиву ци дикIанссия хьул кьувкьусса нитти-буттан ва гъан-маччанан.

Аьйшат Мустапаева, захIматрал ветеран, ш. Убур:
-На лапва чIивисса бухьун­ссияв, тай дяъвилул шиннардил цаппара­сса лахIзарду бакъа дакIний бакъар.
ДакIний бур нава, чIивисса душ, Убрату Гъумукун пекарнялий зузисса ниттичIан най. Гъумук радио лархъсса кIанайн чIявусса халкь бавтIун бия радиолух вичIи дишин. Гива бувсмур куннахь куннал буслай бия. Сталиннул «шаг назад, шаг вперед» увкуссар тIар тIисса хавар бия инсантураву. Ттул буттал къатри дия щарнил зуманив. Дяъвилийн наними жул къатрал чIарах бачайва, ми циняв ттун ккаккайва. ЧIявусса язи-язисса чиваркI лавгссар жул шярава дяъвилийн. Къардашев ХIасан тIисса жагьилнан душ буцин куну бивкIссар. Му дяъвилия зана къавхьуссар. Му оьрчIал буттагу, буцай душ Мариянгу бакIуйн бувккун кьатIуппай ялугьлайнма бикIайва, ХIасан учIансса танмихIрай.
Дяъви къуртал хьуну махъгу ХIасан зана къавхьукун, Марияннул бакIуйгу бавцIуну балай увкуссар:

Дяъви къуртал хьунни
Берлин лавсунни
Ттигу тIар бакъари
Ттун ххираная.

Дяъвилул шиннардий жул шяраву укунсса ишгу хьуна. Шяраву буссия хъинну бакIрал ххуйсса душ Неъматова Аминат тIисса. Мугу тай шиннардий буцин куну бикIайссия. Таний шяраваллаву къатра-къатравух буклай муси ратIлан бикIайва фронтран кумагран тIий. Мукун бувкIсса инсантурал цила ашрапи къазеххин, му бювкьун, бивкIуссар.
Дяъви къуртал хьусса шинал дакIнийри Гъумукун Совет Союзрал Виричу Ризван Сулайманов увкIун, му хьунаакьин мухлукьат халкьуннал бувксса. Та чIумал ттунгу ккавкссия Виричу ва мунал кулпат.

Мисиду Сурхаева, захI­матрал ветеран, ш. Ккурккул:
-Дяъви къуртал хьусса, Ххувшаву ларсъсса хавар бавсса чIумал нагу, жула шяравасса Юсупилавхъал Сакинатгу, ХхуцIалавхъал Мисидугу, Салманхъал Аьйшатгу, Зайнулаьбид ва ПатIихъал МахIаммадгу къанаврду дуклай буссияв. КъавтIий, балайрду тIий хъунмасса ссувхIат тIивтIуссия. На нава дяъвилул шиннардий шамийлва къанаврду дуклан лавгссара. Цалчин бувцусса чIумал ттун 18 шин дия. КIюрххил ссят 5-нния байбивхьуну цIан лакьиннин зий, хъинну захIмат шайва.
Гьантлун 800 гр. иникьаллул дулайва, яла цамур цичIар къадикIайва. Миннуя гьавккури бувну, бадралуву шавхьун, гьарцаннайх архIалну бачIайссия. Му дия жул кIюрххилссагу, ахттайнссагу, маркIачIанссагу. Ххувшаврил кьини гьарица шяраву мажлисру буллай, махъру лахълай, зюннав-дачIу рирщуну, къавтIий, балай тIий бия халкь. Амма му дия чIявуминнан къювулул байран. Жул шярава 57 ххаллилсса жагьил зана къавхьуна дяъвилул ххурххуппалува.

Хумайсат Амаева, ш. Ма­хIачкъала:
-На бувну бура дяъви байбишин хьхьичI шинал, амма хъинну дакIний ливчIунни жулла щарнил ппал-чIаркIурдаву яхъанай бивкIсса Украиннава бувкIсса, ливхъсса хъами-оьрчIру.
ДакIний бур шяраву дяъвилийн жулва аьралуннан посылкарду, ссайгъатру батIлай, тIайла буклай бивкIсса.
Ххувшаву ларсъсса гьантри бухьунссия шяраву, дакIний бур халкь ххарину, тяхъану, амма ттун ча бувчIинссия гай ссая ххарину бивкIссарив. На бивкIра чIиви душ. Дяъвилия КIямашрал шяравун зана хьусса чиваркIуннавух цалчинми бия ттул ниттиуссурвал Наби ва Давуд. Ми бувкIун, ми хьунабакьлакьисса мажлисрая хьуна ца хъун хъатIи. ДакIний бур нава цамур чIун архIал душнищал ччергъилттухун миннаясса шаммарду щаллу буллай бивкIсса.

Миясат Айгунова, захIматрал ветеран, ш. ЦIу­сса­ккул:
-Та Хъуннасса Ххувшаву ларсъсса 1945 шинал на ттула ниттищал ва ссийщал Буйнакскалий ялапар хъанай буссияв. На му чIумал 9 шинавусса чIивисса душ бияв.
Та чIумал Буйнакскалий бия Украиннавасса, Аьрасатнал шагьрурдаясса чIявусса лихъачулт. ЧIявусса бия жугьутI. На хIаз бизлай буруглан бикIайссияв, усру дакъа, тIаннуя дурсса усру ларххун бикIайва тай.
Та Ххувшаву ларсъсса 9-мур майрал кьинигу ттун ххуйну дакIний бур Буйнакск шагьрулул майданнив бавтIсса мухлукьат халкьуннал. Ми лихъачултгу бия, аьгу аьтIий, куннайн кув хъямала багьлай, майданнивх ялавай-лавай занай. Гайннайсса тIаннул уссал дачIу ришлашисса кунмасса чIурду буллай бия. Миннал усру хIаз дизлай, жу, мюрщи оьрчIру, буссияв кьюкьри дурну миннал хъири-хъирив занай. Майданнив бавтIсса агьлу бия, макьругу лихьлай, кIулма-къакIулма куннайн кув хъямала багьлай.

ПатIима Аьбдуллаева, захIматрал ветеран, кIилва къанаврттайн — батагъарттайн лавгсса, ацIра шинай дояркашиву дурсса инсан, ш. КIямаши:
-На бухьунссияв 17-18 шин хьусса бувцIу-кьувцIусса душ. Ттул кIира-шанна шинал чIивисса уссу Рамазангу гьан увуна ттущал захIматрал фронтрайн. Ца хъунмасса казармалувун батIайссияв хьхьувай кьинибархан аьрщарал даврихагу зий бивкIун-арамтал ца чулух, хъами вамур чулух уттубишин. Хьхьувайния кIюрххилнин кIия-шама инсан ивкIуну икIайва, хаснува яру­сса бикIайва бурчул дулагъирттащал лув-ялун дичинсса затругу дакъа. Жул жущалла бартукьрал ххячартту, лях-карах дуканмур дикIайссия. Арнил кIанттурдал хIал къакIулми, бургъил ччуччин дурсса авлахъирттай лирчIмур канай, лякьри зия хьуну, литIайва. НацIлил бувцIусса, ккашилшиврул бурчу ва ттаркIру лирчIсса бикIайва. Жул талихI хьуна, жухь бургъин чIалай диркIмур мадукари, аьрщарава дуркмур дакъа тIий хъуними буслан бикIайва. Дяъвилул чIумал дучрай аьраварттий захIматрал фронтрайн наними биян буллай жущал икIайва ГьунчIукьатIрал шяраватусса, аьпа биву, Штанчаев ЧIиби тIисса адамина. Ия ца хъинсса адамина, жухь насихIат буслан икIайва, «уссал, даццил» бакъа къаучайва. Цув алжаннул ххари аннав. Бия цаймигу жун оьшиву дуллалисса, чансса дукралиягума ссуссукьу дуллан ххирасса. Минная къабусланнача… Хъиншиву чувраврагу бивкIу бакъасса, инсан дунияллия лавгун махъгу хъамакъаритайсса зат дур.
Гичча бувкIун хъунма хIал къалавгун, тIайла бувккунну кIива-шанма шяравудушгу, нагу хIаври бугьлан, ми кьаллаву цIил буллан. Хъунисса къертту, лодкалий лавгун, хьхьирил дянивуннай дичайва хьхьурайра, яла кIюрххил лавчIун гай къерттацIун, кIункIу дуллай, биялсса ккаккайва. Биялсса хIавригу бувгьуну бикIайва. Бучми жувагу дагъ бувайссия ккашил къахьун. Яла гай шюгу-шювшуну, мархха-ххатингу (приправа) дирчуну, цIугу бивчуну кьаллаву къатру-къатру дурну, цIил бувайва дяъвилийн талатиминнан гьан буван.
Ххувшаврил кьинигу дакI­нийрикьай гьакссагу ххуйну. Ттула уссугурхха дяъвилия зана хьусса, Аллагьнал цIимилийну сагъну-саламатну. Шяравусса хъами кув ххарину, кувгу дакIру ххарину дунугу мукьал жавгьарду ливцIун най, кувгу жулвамигу вай сагъминнавух занахьунхьуви тIий, извещениярду къалпсса ляркъуния тIий, щак-щукирдай бия. Хаснува кIи-кIия жагьил аьрая зана къавхьусса ниттихъай язухърал дакIру ччурччуну най, миннах бурган къахъанай бикIайва, ца кулпат кунма, мудан куннан кув ккаклай бивкIсса чIирисса шяраваллил агьали. Аьпалун цучIав махъ къаливчIсса оьрчIаха, ятинтал кьабивтсса арамтураха зума тIий бия.
ДакIнийри, хIакьину куна, ца баргъ кунасса жагьил Абачарахъал ЯрахIмади отпускалий увкIун шяравун, ккаккан куна, ца барзвагу къабувну дяъвилийн занахьушиву, яла дяъви къизгъиннийн увтссияв къакIула, най уна, хъиривра извещение дуркIун, лагма щархъигу букIлай, ккурчIай ттарацIув хъаттирду дирчуну, лагмава зума тIий бявххун най аьтIисса агьали. Ца ва акъассагу тай шиннардий ляличIинува авурсса, чурххал гьайбат, лажиндарал сахIибулхайр дусса, бюхттулсса жагьилтал бия цинявппагу, дяъвилия зана къавхьусса бикIу, занахьуну шяраву яхъанахъими бикIу.
Хъами хъуру дугьлай, захIмат бихьлай, умудру хъинмунийн бихьлай зий бикIайва. Хъуру къуру хьун ритаву, ка хъирив къаларну къадарду учаву кьюкьалашиву дия, зурулух духьурчагу хъунил-ххалал давуртту дайссия. На захIматрал фронтирттая махъ 10-хъул шиннардий оьллал фермалий дояркашивугу дурссар, оьрмулухун колхозравугу зий бивкIссара. Циксса захIмат биширчагу дахьва ацIазаруннийн лавхъунни ттул пенсия. Багьана цирив, тахсир щийрив къакIулли? Ца чулухагу бикIара бумур букансса цIуллушиву дула Аллагь, тIий. Ва дуниял щилчIав къадуркуссар, дугу-къадукантIиссар.
Дяъви къаккакканнав, дунияллий дакьаву цIакь хьуннав, кьакьари бунан кьисмат чан бакъассар.
Ттущал архIал къанав-бата­гъарттай бивкIсса аьпалухьхьун лавгминнангу алжан булуннав Заннал, гайнналгу биялсса захIмат бивхьуссия тай шиннардий.
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал ва З. АьбдурахIмановал