Ттул ппу совет солдат ия

surat_8Щаллагу дунияллийх кIама бивщуну бур фронтовиктурал оьрчIру. Къачансса бур ми хьхьичIрасса союзрал республикарттайгу. Миннангу циняв байраннаву Ххувшаврилмур дур яла гъанмур. Гьарца шинал 9-мур майрал кьини цила ппу дакIнийн утлай бур Азирбижаннал хъуншагьру Бакуй ялапар хъанахъисса лакку хъамитайпа СалихIа Аьлиевагу. ИнтернетравухчIил (Фейсбукрай) ттул ва ванил дянив хьунни хъун бакъасса ихтилат. Гъинттул ватандалийн бучIан нанисса СалихIащал хьунабавкьуну ванияр гьарта-гьарзасса ихтилатгу буванну. Шиккува бусан, СалихIа гъан-маччанал, дустурал дянив кIулну бур Света тIисса цIанилу. Даврийрив, документирттай кунма, ванийн СалихIа тIий бур. СалихIа зий бур АзерТАджрал (Азербайджанское Государственное Телеграфное Агентство) корреспондентну. Ва бур филологиялул элмурдал кандидат. Ванил макьалартту дурккун дур цаймигу изданиярттай, сборникирттай – оьрус мазрай чичайсса автортурал антологиялий. Лайкь хьуну бур, Азирбижаннал президент Ильхам Аьлиевлул ХIукмулийн бувну, «Тарагги» («Прогресс») медальданун, АзерТАджран 90 шин шаврил хьунийн. Миннувагу 20 шинал мутталий зий бур СалихIа АзерТАджрай. Ванин дуллуну дур цикссагу ХIурматрал грамотарду, Барчаллагьрал чагъарду. Миннувух къачанни Аьрасатнал посольствалул чулухамигу. Ва ххуйну кIулну бур (ва ванин кIулну бур) Азирбижаннал сайки щалва творчествалул интеллигенциялун. ЧIал къавхьуну буккантIисса «Женщины-журналисты Азербайджана» тIисса луттираву ванилмур цIанилгу лайкьсса кIану бугьлай буссар. СалихIал бур ца душ, ца душнил душ. Ванил душ ялапар хъанай бур Голландиянаву. СалихIал куяв ур голландец.

surat_9— СалихIай, буси вила бу­ттая, вилва мархрая.
— Ттул ппу Аьлиев Шамил ХIажибуттал арс, аьпа биву, увну ур ГьунчIукьатIрал шяраву 1924 шинал. Цумур шинал ивзссарив къакIулли, ттул буттал ппу ХIажибутта кулпатгу, мюрщисса кIива оьрчIгу (ттул ппу ва ттул бу­ттарсси Мария) бувцуну, маэшатрал хъирив ивзун ур Бухаралийн. Му чIумалнин Бухаралий къачансса лак бивкIун бур: гьунчIукьатIи, шавкIул, хьурукIул, м.ц. Га чIумал кIул ба­къасса кIанайн цал ца лавгун, хъирив вайми гъан-маччамигу буцлай, чIявусса ватанлувтал цачIун шайсса бивкIун бур ца кIанай. Бухаралий ми, ца кулпат кунма, куннащал кув хъинну хIала-гьурттуну ялапар хъанай бивкIун бур. Совет Союз лияннин мукун оьрму бутлайгу бивкIссар. Цаппарарив муниннин хьхьичIва бивзун бур тиха. Ттул тта­тта къалайчи ивкIун ур. Мунай ци аьй хьуссарив къакIулли, 30-ку шиннардил ахирданий му дуснакь увну, Челябинскалий щяивтун ур. Тийхва ивкIунугу ур. Ттул буттал нину балугъравун къабивсса оьрчIащал цурдалу лирчIун дур. Микку ялун Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвигу бивну бур. Ттул ппу ивкIун ур хъинну зирангсса оьрчI, муницIуна гужсса патриотгу. Дяъвилийн уциннинцIакул военкоматрал бухкIулу «батлай» занай ивкIун ур. Аьрайн лавгунгу ур шаппаминнахьвагу къабувсун. Му нанисса анжагъ ца чIаххувщарнин Мархаметлун ккавккун бур. Ва бивкIун бур Азирбижаннава бизан бувсса кулпат. Хъирив оьвтIисса чIаххувщарнихь, чансса хIаллайсса аглангу хьуну, тавакъю бувну бур: «На аьрайн най ура. Ттул ниттихь хъювусул мабукларда уча», — куну. Мархаметлул му ацIан увну, лерчунна ларгун къатлувун, ларсун дуркIун дур Кьурандалувасса ца-кIира чIапIи. Ми мудан цащалла ларсун занайгу ивкIун ур щалва дяъви бивтсса ттул ппу. Му дуаьлул урувччунугу ур му талатавурттал майданнай. Зана хьуну ур 45-ку шинал чIярусса наг­радарттащал. Цимиллагу щавурду дирну, контузит хьунугу ивкIун ур. Дяъвилул цинявннан зарал биян бувну бия, оьрмулухунсса аьш, щавурду кьариртун инсантурал дакIурдиву ва чурххардий. Ттул ппу дяъвилий хIанттихух лавгун ия. Талатаву дайдишин хьхьичI жагьилтурал хьхьичI бадрардай хIан дишайсса диркIун дия, миннавун ццахханну къадагьаншиврул, ми нигьакъабусланшиврул. Амма буттан къаххирая муния ихтилатру буллан. Аммарив чIявуну дакIнин утлан икIайва Полтавалий увсса цала арс. Дяъви къуртал хьуну махъ, му арснал хъирив лавгун ур. Амма оьрчIал нину щар хьуну ляркъуну, мунил тавакъю бувну бия буттахь арснахь цаятува цичIав къабусан. Му цалашиврий ивхьуну ивкIун ия му хьусса адаминал.
Ттул буттал оьрму кутIасса бивкIун бия. Му ивкIуна 1976 шинал. Буттаща дяъви бухIан хьуну бия, цалла ниттил бивкIурив лялиян буван къавхьуна. Ттул буттал нину мунал каруннай рухI дуллай диркIун дия. «Дадай, мадирчIара…», — тIий, леххаву тIий, щях ишлай ивкIун ия ппу. Му дучлачисса чIумал мунил ялун агьну, ххишала гьаз хьуну акъар. Ми ца гьаттаву бувччуну бур…
Ппу Ххувшаврил байрандалул шадлугъирттавух вари чинну гьур­тту къавхьуссар. Анжагъ, ивчIан хьхьичI, 1975 шинал Ххувшаврин 30 шин хъанахъисса чIумал мунан дуллуна медаль. Мунал сурат дикIайссия шагьрулул паркраву, дяъвилий талай бивкIсса цайминналминнувух.
— Вилмур оьрчIшивугу Дянивмур Азиянаву ларгссарив? Буси вилвамур оьрмулиягу.
— Нагу бувну бура Бухаралий. Ттул ниттил мархри бур Муккуриятусса. Ттул оьрмулул 6 шин дусса чIумал нинугу, ппугу личIи хьуна. Мунил сававнугу дия бутта дяъвилий аьдат хьусса хIан. 10 шин хьуннин ниттищал УзбакIисттаннаву ялапар хъанай бивкIссару, байбихьулул школагу миккува бувкку­ссар. Муния тинмай жу бивзссару Азирбижаннавун Бакуйн. Нину ттул педагог бия, тарихрал дарсру дихьлахьисса. Му Бакуйн цукун багьссарив бусларчарив, щаллусса макьала ххишалагу хьунссар. Ттул ттаттая Сиражуттиннуя, ванияр шиннардил хьхьичI, «Илчи» кказитрай, жунмагу гъансса, Миясат Щурпаевал чирчуссия хъуннасса макьала («Серажутдин — везир Шаха Пехлеви» цIанилусса ва хавар зуща, хIурмат бусса буккулт, буккин бюхъантIиссар уттигъанну бувксса «Предания старины глубокой» цIанилусса Миясат Щурпаевал ххаллилсса луттирая — Б. Аь.). На къуртал бував Бакуйннал паччахIлугърал университетрал журналистикалул факультет. 1990-ку шинал дуруччав печатьрал мазрайн дагьайсса диссертация, «Семантико-стилистические процессы в языке русскоязычной печати Азербайджана» цIанилусса. Зий буссияв печатьралмур даврий ва вузирдаву дарсру дихьлай. Мукун, 20-хъул шиннардий зий буссияв ПаччахIлугърал кьюлтIшивуртту печатьраву дуруччаврил хъунмур управлениялуву (Главное управление по охране государственных тайн в печати) главлитну, ягу, цамур куццуй учин, хъунама цензорну. Амма демократиялул цензурагу дукьан дунни. 90-ку шинну дия цинявннаннагу захIматсса. Союз лирну ларгуна. Нагу зун бувкIра АзерТАджравун таржумачину. Му ва Агентствалувусса цIусса къуллугъ хъанай бия, цанчирча цимурца миллатрал мазрайн дурцуну, гьарзат азирбижан мазрай чичлай байбивхьуну тIий. Щукру Аллагьнайн, азирбижан маз ттун цанма чIявуми азирбижаннаннияр ххуйну кIулли. Ттуйн вихшала дурна хъинну агьамсса даву – президент Гайдар Аьлиевлул прессалунми выступлениярду азирбижан мазрая оьрус мазрайн таржума дуллан (10 шинай – 1993-2003-ку шиннардий). Махъ зун бивкIра му агентствалул корреспондентну, аьщуйн щун бувну учиннив, «Культура» отделданул оьрусналмур секторданул хьхьичIунсса корреспондентну.
— Журналистнал даву язи дугьан ци савав хьуна?
— На жагьилнийва пикри бувссия журналист хьунсса. Ттун хъинну ххирар личIи-личIисса шагьрурдайн, билаятирттайн аьрххирдай занан. Бивра сайки щалва Европанавун, мукунма Азирбижаннал районнайн. Ххирар ттунна ккаркмунил суратру ришлан, репортажру дуллан («Край родной», «Столицы мира»). Хъинну ххирар ттулла даву.
— Вин вилва ниттил маз кIуллив? Вилла тарихийсса ватандалущал ци дахIаву дуссар?
— Ттун чIивиний ххуйну кIулссия лакку маз. Яла му хъамабивтуна. Хъунма хьувкун, буттал кIанттухсса ччаврил, на му луттирдая цIунила-цIунил лахьхьав. Хъинну ххирар Дагъусттан, Лакку билаят, Гъумучи. ЧIивисса чIумал мудан ниттищал бучIайссияв Дагъусттаннайн, хъунма хьуну махъ навалугу занан бивкIра. ХьхьичIва гьарца шинах бучIайссияв. Махъсса шиннардийрив гьар шинах занан бюхълай бакъая. Махъва-махъ на Лаккуй буссияв 2010 шинал. Аллагьнал кабавкьуну, гьашину гъинттул бучIан ччай бура Дагъусттаннайн. Гъумук ялапар хъанай бикIайссия ттул ниттил ссурахъу Тамара. Му исполкомрай зий бикIайва. МуничIа бацIайссияв михун бувкIсса чIумалгу. Мунихь, буруккинттарай, аьрзирай бикIайссияв ттунма лакку маз хъамабитлатишиврияча, аьпа бивул учайва: «Муксса захIматгу бувну лавхьхьусса маз къахъамабитайссарча», — куну. ЦIана му бакъанагу, ттухьхьунна хIалу дирияйхту бачара Лаккуйн. Тамара ниттирссил ттучIан Бакуйн гьан бувайва «Дусшиву» журнал, лакку мазрайсса кказитру ва журналлу. На ми гъирарай ккалай бикIайссияв. ЦIанагу ттучIа хIурматрай буссар лакку мазрайсса хъунбакъасса библиотека. Лакку мазрайсса ттул библиотекалуву лайкьсса кIану бугьлагьиссар АьлихIажи Аьбдуллаевлул ва Ися Аьбдуллаевлул лу­ттирдал. Дагъусттаннайн бувкIсса чIумал кIул хьура на миннащал. Муния махъ ккавктари миннал цалва цIусса луттирду пишкаш бувай.
— Барчаллагь ихтилатрахлу, СалихIай! ТIайлабацIу баннав вин гихуннайсса давривугу.
— Винмагу барчаллагь. Иншааллагь, гъинттул ккакканссару.
Ихтилат бувссар
Бадрижамал Аьлиевал