Мархри кьукьин къабивтун

dog_16Лаккучу — Турциянал шагьру Стамбуллай мина дирхьусса Мехмет Сани Озель вай гьантрай цалчин Дагъусттаннайн увкIунни.

Андриана Аьбдуллаева
ПатIимат Рамазанова
«Ттул дакIнил ва чурххал мархри Лаккуйри бусса. КIай кьукьирча, на бяйкьусса кьурукьра, ссавния багьсса цIукура». Щинни къакIулсса революционер, шаэр, драматург Гьарун Саэдовлул «Къалайчитал» драмалувасса вай махъру? «Бяйкьусса кьурукьну, ссавния багьсса цIукуну» оьрму бутлатимигу чан бакъар дунияллул гъунттуй.
Амма, гъурбатрай, чил кIанай мина нясив хьурчагу, ппухълуннал мархращалсса дахIаву руцан къаритлатимигу бур. Чансса бухьурчагу. Къалпуз бухъарча, гивагу лаккучу уккантIиссар, тIисса учалагу цIуницIагу мяйжан-исват хъанай, тикрал буллан багьнувасса учала бур. Мяйжаннугу, жула лак, кIама бивщусса кунма, щалла дунияллийх ппив хьуну бур. Чансса бакъар нукIузаманнайра гъурбатрай мина дирхьуну, 3-мур, 4-мур ник тийхра хъуни хъанахъиссагу. Амма зунгу хIисав хьухьунссар, мукунминнащал хьунабавкьусса бухьурча, чил билаятрая Ватан хьусса вай инсантуравусса буттал буттахъалмур Ватандалухсса ляличIисса ччавугу, мякьгу, цалва мархрайн кIункIу тIавугу. Му ниттил накIлищал дуллусса ччаву никирая никирайн оьтту-ттурчIавух дачайхьунссар. Вана уттигу цал жу махIаттал бунну мукунсса ца лаккучунал – Турциянал хъуншагьру Стамбуллай мина дирхьусса Мехмет Сани Озельлул, цувагу вай гьантрай цалчин Да­гъусттаннайн увкIсса.
Мехмет Сани Озельлул шихунсса аьрххилия, мурад-хияллая бусланнин, букканну цал ванал буттал буттахъал мархрайн. dog_17
Гьарица шяраву бикIай ца-ца тухум ккаккиялун кунмасса, лур-ялуршиву, сий дусса, махъ нанисса. Мукунсса бивкIун бур мархри Сундарату нанисса Аьзиевхъал агьлу-авладгу. Му агьлу-авладрал мархри нанисса Исмяиллул кулпат­раву 6 оьрчI бивкIун бур: ХIасан, Ибрагьим, Мисиду, Тамари, СалихI, Хизри. Ибрагьим тIутIима арсная най дур Туркнавумур къяртта. Ибрагьим ивкIун ур хъинну аьраб­рай дурккусса, аькьлу-кIулшилул увччусса, сий дусса адамина. Му щайх Жамалуттиннул яла ххирама ученик ивкIун ур. Щайх Жамалу­ттиннул тихун оьвтIисса чагъардугу бучIайсса бивкIун бур.
Ибрагьимлул тихун ачинсса пикри бувкун, ваначIан Гъумуча, КIуврату, ДучIия, НицIавкIрату малагара тIий букIлакIисса чIявусса бивкIун бур. Ибрагьимлул Кьурандалул лугу канил бувгьуну (ва лу­ттиравун уругайсса ивкIссар тIиссагу бусала бур) увкуну бур: «Шикку Ватан хьун най дакъар. Лакран яла бигьамур кIану Турция бур», — куну. Вана укун, 1873 шинал Туркнавун увкIун, Карс тIисса шагьрулий мина дурну дур Ибрагьимлул. Ца шинава тиха чагъар бувкIун бур ванал кулпатрал, Мисидул цивппа Карс шагьрулий бушиву, Ибрагьимгу дяъвилийн увцушиву бусласисса. Туркнал оьруснащалсса дяъви хьу­сса чIумал, туркнал чулуха увцуну ивкIун ур.
Дагъусттаннай ливчIсса гъан-маччанащал дахIаву диркIун дур 1916 шинайннин. Чагъарду чичайсса бивкIун бур Ибрагьимлул арснал ЯхIиянал. Муна му Ибрагьимлул арснал цIа дирзсса ур хIакьину ДучIив (Новостройрай) ялапар хъанахъисса, Туркнава увкIсса маччачунащал кIул бан жуйнгу оьвкусса ЯхIия Аьзиевгу. ЯхIия та Туркнавун ивзун ивкIсса Ибрагьимлул уссил ХIасаннул наслулиясса ур. ХIасаннуягу бусаларду бур халкьуннаву хъинну загълунсса, гуж-кьуват бусса адамина ивкIссар тIий. Цувагу 125 шинайсса оьрмугу бувтун, 1924 шинал ивкIуну ур. Ибрагьим Туркнавун ивзния шихуннай 140 шин ларгун дур. ЦIана Дагъусттаннайн увкIсса оьрмулул 58 шинавусса Мехмет Сани Озель Ибрагьимлул 4-мур никираясса ур, цувагу уттигъанну ттатта хьуну ур. Ванал 41 шин дур Стамбуллай мина дурну. Муниннин хьхьичI шичча арх дакъасса шяраву ялапар хъанай ивкIун ур. Ва ур чIяру зивурду дусса къатрал лифтирдал инженер. Мехмет Санинал кулпатгу лакку щарсса дур. Ванил нину Бухцанахъату дур. Вайннал ца арсгу, кIива душгу бур. Арснал къуртал бувну бур Стамбуллал университетрал электронно-вычислительный факультет. Итххявхсса, гьунар бусса оьрчI усса ур. Цува Мехмет Санигу гьарзатрая кIулшивуртту дусса ур. Ванал шеърирдугу чичайсса бур. Хъунмур душнил къуртал бувну бур диндалул школа. ЧIивимур операторну зий бур.
— 1988 шиная шихунай ивкIссара на вайннал хъирив уклай, ля­къин къахъанай, — буслай ур ЯхIия Аьзиев. — Тиха тайгу бивкIун бур Дагъусттаннайсса мачча-гъаннах луглай. Жу ваксса хIаллай куннан кув къалякъаврил багьанагу укунсса зат хьунни. На гьар кIанай тихун ивзун ивкIсса Ибрагьимлул цIа кIицI лаглай ивкIссара. Тай тIурча тихун Ибрагьимлул ппу Исмяил ивзун ивкIссаххай, мунал цIа кIицI лаглай бивкIун бур Ибрагьимлуягу хавар бакъа. КIивагу чулуха кIицI лаглагисса шяраваллугу, мачча-гъаннал цIардугу цакуццуйсса дуну, ахиргу жу куннайн кув бувкру. Ца цIу дия вай ккаккансса. Ттул нитти-буттал махъва-махъсса ссихIирачIагу вайнная ихтилат бия. 2007 шинал ттула ссурахъищал тихун ачлан хIадур хьуну уссиявча, къашай хьуну гьан къавхьуну ливчIунав. Вайксса шиннардий хъирив уклай хьусса захIмат ратIух къалавгунни. Мунияр хъуннасса ххаришиву ялун дирунни.
Вана луглай лякъин къахъанай бивкIсса гъанчу утти ваначIан хъамалу бувкIун. Централ телевидениялул «Жди меня» тIисса передачалул ца яла яргмур сюжет хьунссия вайннал хьунабакьаву. Архния бувкIсса ххирасса маччалт хьунабакьин зюннав-дачIулущал ссувхIатгу бунни хIаятраву. БавтIунни циняв гъан-маччамигу. Хъирив кьинирдай лавгунни буттахъал миналийн Лакку билаятрайнгу.
Жущал, миллатрал кказитрал журналистуращал, хьунабакьин­ссагу чIун ляркъунни. ТIайлассар, жу бучIаннин Мехмет Сани Озельлул арсгу, ссийл душгу, даврийн анаваршиву дуну, махъунмай лавгун бия. Жул ихтилат хьунни Мехмет Сани Озельлущал.
— Мехмет Саний, лак чIявусса бурив Турциянаву, зул куннал куннащалсса дахIаву дурив?
— Шаназаруннияр ххишаласса лак буссар Турциянаву. Ца жул тухумрая 100-нния ливчусса инсантал бур. Дагъусттанная тийх миллиондалийн бивсса инсантал бур. Тиха цайми хIукуматирттайн — Голландиянавун, Италиянавун, Франциянавун, Американавун лавгссагу буссар.
Цинявгу тийхсса лак куннащал кув дахIаву дуну буссар. Ттул ххуй­сса дахIаву дуссар лакрал балайчи АхIмад АхIмадовлущал.
— Дуссарив тийх жулла ккуран, «землячество»?
— Тийх ялапар хъанахъисса цинявннал миллат «турк» куну ккаккан байссар. Амма гьарица миллатрал цалла-цалла ккуранну дуссар.
— Туркнавусса оьрмулух, багьу-бизулух бурувгун, цукун бивзри вин цалчин ккавксса Дагъусттан?
— Туркнаву оьрму бутан бигьану бур, агьалинан бигьа-рахIатсса шартIру дур. Маэшатрал, багьу-бизулул чулуха жува хъинну махъун багьну буру. Туркнаву ца шагьру, шяравалу дакъассар асфальт къабавкьусса. Дуссар ляличIисса марцIшиву. Гьар кIанай, гьарица ишираву тIайлашиву дур. Дакъар цукунчIавсса коррупция, хIарамзадашиву. Институтирттавунгу, давурттайнгу кьамул бу­л­лай бур конкурсрал гьанулий, так кIулшивуртту, гьунар хIисавравун лавсун. Дуссия тийхгу чIунну коррупция ппив хьусса, лулттурасри ласласисса. 2-3 шинал дянив, ми иширттангу ххуллу кьувкьуну, низам дирхьунни хIукуматрал бакIчитурал.
— Лаккуйнсса аьрххилия рязину ливчIрав? Цукун асар хьур вин буттахъал Ватан?
— Ттул тиха нанинийва хиял буссия Гъумук мизитраву чак бан, буттал миналийн Сундарав ва ниттил миналийн Бухцанавхъун иянсса. РахIат увккунна ттулва хиял щаллу хьуну. Ивра кIирагу шяравусса хIатталлив. Циняв гьаттардий кьулгьу буккав. Сундарав ттула буттахъал гьаттачIан ивсса чIумал ттуйва бияла бакъа иттату макь дарчунни. На никирттайнгу агьну гьаттайсса аьрщарайн хъямала агьра. Тийх увну, хъуна хьуну унугу, буттахъал мина ккаккансса гъира бикIайва. Ттуярва хьхьичIмигу оьрмулухун Ватан, Ватан тIийнма бикIайва. Маз къакIулхьурчагу, гайннангу кIулну бикIайва, ттунгу кIулли цаппара лакку махъру, дукрардал, уртту-щинал цIарду.
Жул буттал буттахъул Туркнавун бивзния шиннай 140 шин хьуну дур. Жу буру 4-мур, 5-мур никирал оьрчIру. Амма вай жулва мархри нанисса Ватандалухмур ччаву 140 шинал лажиндарай ядан бювхъунни жуща.
Гьарица Рамазан зуруй тийх, буттахъал цIарду зумух ласлай, лакку мазрай дуаь дувару.
— Мехмет Саний, вин зулва агьлу бизан баврия, миннан мина даххана дан багьаврия хавар бурив?
— Бизан баврия тIутIиний, на уссияв чIараввасса кIанттурдайн бизан бувссаххай. Мяйжанмур кIул хьувкун, му зат хъинну дакIницIун кьувтIунни, хъинну кьурчIи бивзунни. Му халкьуннай хъунмасса зулму бавур. Ттул гъанчунан чIявусса ккавккун бур. Ивра на ЦIуссалаккуйнгу, тийхми гъанчувначIангу. Гийх­сса хIатталливгу буккав кьулгьу-алхIам. Шанна-шанна кIанайсса хIатталлурду нясив хьуну дур ттул чIивисса миллатран, уттивагу вайннал буруккинттал ахир хьунхьуви, ва кIанай, ва цIусса миналий ххуйсса оьрму дузал хьунхьуви тIисса вихшалдарай ура.