Дяъвилул ччуччин дурсса оьрчIшиву

9-мур майрал байран дур хIукуматрал байраннаву инсантуран яла ххирамур, агьалинаву яла сий думур. Му дяъвилул ца лахIзалий хъуни хьун бувсса, оьрчIнийсса тIуркIурдан кIанай, къурнил, ичIаллил давурттай зий, хъуниминнал хъар цайнна ласун багьсса, ккашигу, мякьгу бувхIусса оьрчIаяту бувккунни хIакьинусса захIматрал ва оьрмулул вирттал, махъа нанисса жагьилтуран эбратрансса хъунисри. Гай оьхIалсса шиннардийсса мюрщи оьрчIал, цIанарив оьрмулул бугьарасса инсантурал — бусравсса ттаттахъал ва амухъал бусанмургу къачанни.

ПатIимат Мурачуева, Ккуллал шяравасса, Каспийскалий ялапар хъанахъисса захIматрал ветеран, оьрмул оьрмулухун дояркану, ризкьилучIа зий бивкIсса:
-Дяъви байбивхьусса чIумал ттун дур 9-10 шин. ДакIний бур къурув зузисса чIумал бавну му хавар, хъами аьтIий, вав-шав тIий, кунницIун кув лачIлай. Ттухьва нава бура «му дяъви дурагу ци дурвав, вай ваксса аьтIисса» тIий. Му суал ниттихьхьун булайхтугу, ганил аьтIавривух «Ал, букьула, ци тIий буссаравча», куна синхралну.
Гьарца чув уцлай ия дяъвилийн, цивппа хушрайгу най бия талатаврил майданнайн. Ттул ппу ттун оьрмулул дурагу 2 шин дусса чIумал ивкIуну, ттун мунал лажиннарагу дакIний дакъая. Ттул аьвкъун ппу Рамазанов Аьлилгу шяраваллил цайми арамтуннавух лавгуна дяъвилийн. Махърив, кагу дакъа зана хьуну, му зий уссия парткомрай, Ккуллал райондалий личIи-личIисса цаймигу давурттай.
Дяъви къуртал хьусса кьини, ххаришиврул, ттула буттауссил щарссанил, буттукьрава дурккун, ттуйн ятIул карщи дуртунни. Шиккува бусан, му буттауссугу 1946 шинал зана хьуна дяъвилия. Му карщигу дуртун, лавгра буттарссихъаннийн. Буттарссилгу «Гьула, чани, му щил дуллур?», тIий, муния ттугъ бувну, лавхъунни лахънийн. ДакIнийри буттауссил щарсса дуркIун, мунихун дяъвай, «Ва ятинсса душния циван ликкав ина лачак, инара ванийн дутан кIанай» тIий.
Гьаксса оьккисса, оьсса шинну дия. Халкь ккашил ливну, ливтIуну най бия. Мюрщисса оьрчIру чIаллугу бувкуну, хъирив щингу хIарчIун къурув буккайва, миккува ккашил хIал лавсун, кьатI хьуну най бия, къурувва литIлай. Жул чIаххуврайсса ца оьрчI ва душгу ккашил ливтIуна.
Ци-цигу ишру шайва оьрмулухун дакIний личIансса. ДакIнийри ца адамина, ккашил, дуканмуних луглай, ца ттуршарай мяр бивщуну, муних колхозрал складрава цанма букансса нувщи ласлай ивкIун ашкара увсса. Нувщи ласлай ивкIун ур тIар тIисса цаявасса хавар инсантуравун бувккун, му бухIан къавхьуну, му адаминал цайнма цала бивтун ивкIуссия.
Ца-кIива нувщул, къалмул, хъюруврал цIаний хIатта дуснакьравугума щяитайва инсан. ДакIнийри цал, ччантIу бивкIсса кIанттава «Ина кIуллуккутIру дурккун, шардай ларсун дур, ина ми колхозрайн диян дан аьркинссия» тIий, ца хъамитайпалун судгу бувну, му дуснакьраву щябивтсса. Шаппарив мунил 4 оьрчI (3 душ, 1 оьрчI) ливчIуна цивппалу. Яла мунил ласнал уссу аьрая зана хьуну, хъирив увккун, дуснакьрава шаппай бувцуну увкIуна. Мунил оьрчI ивкIуна му бучIаннин.
Ччар дуллайна, ччарнивух къама гьан бувну бур тIий, бувгьуну, суд-диваннугу байва. Инсантал инжит буллалисса ишру къачанну шайва.
Ца хаваргу дакIнийри, чIа­ххуврайсса Нурижат тIисса душнил буслай. Мунихь оьрчIал бур «Нувщи шаппай ласун битлай бакъаруча, тийхва шахьан, ца кIункIургу лавсун нану, ттулмур ниттил кIункIур буллай дакъарча» куну, шаппатува кIункIур лавсун, ккаши ххиен бансса ца-кIива нувщи шашан хIав лавгун бур. Ми шахьлай бунува, ялун ца коммунист-щарсса дур­ккун, кIункIургу лавсун, оьрчIругу бувцуну колхозрайн дуркIун дур, бувсун бур укун лявкъунни куну. Колхозрал председательнал: «Яр ина дуллалимур цира!? Бухьунссия ккашил къиялул шашан ччай ми ца-кIива нувщи», — куну, дяъвигу бувну му щарссанийн, нувщущалсса кIункIургу махъунмай буллуну бур. Амма шахьлан най кIири хьусса нувщи, цIунилгу шахьан бан къавхьуна, къакIула миннул бакIрачIан яла ци бувкIссияв.
Ца Аьлиева Асват тIисса щар­ссанил Щурагьату цила мукьав къалмул 2 пут ларсун дуркIун дия. Цайми кув ттукрай, кув чай занай, ваниллив цила мукьав лавсун бия. Утти инава пикри бува – Буйнакск чув бур, Ккул чув бур. «Ца пут хIукуматран дулун аьркинссар»,- тIий бия мунихь. Райкомрал секретарьнал баян бувна: «Дучрай, ттук­рай бувххуми къалмуягума мунин кIира пут къалмул уттигу дулара», — куну. Ласгу аьрайсса, оьрчIругу мюрщисса щарсса дия му. Мукун, мунал рахIму-цIими бувна муний. Мукунсса чIунну дия.
Инсантал хьхьувайгу, дяхттагу зий бикIайва. Нагу ттулла бу­ттал ниттищал, ттулва оьрмулун лавхьхьуну, шаймур дуллай, зий бикIайссияв. Буттал ниттил, цавагу лях гьан къабивтун, чакгу байва, къурув, неххамачIув, чув барчагу. Буттал бутта увгьуну, репрессировать увну ия. «Та увгьунни, танал хъирив нагу гьан дувача» тIий, цукунчIав чак къакьабивтуна.
Оьсса, оьккисса бала бивну бия халкьуннал ялун. Му бухIлайгу бия инсантал. Мюрщиминнан ва хъуниминнан къаккавк къаливчIуна.
ЗахIматрал фронтрай 17-18 шиннардивусса мяйва душ (ца­ппараннил цIардугума дакIний дур — Аьбдуллаева Ххадижат, Мусалаева Тамари, Барххуева ПатIимат, Оьмариева ХIулли (Чарххухъал), Чачар) ливтIуну, гиккува къувилувун бивчуну бувччуссар тIий дакIнийри. Чуврив архну хъуру дургьуну, ми лакьин шярава лавгсса кIанаву, баргъ лавчIссар тIий, шяравун цал архIал 7 жаназа дуркIуна: 5 душнил ва 2 адаминал.
Шярава дяъвилийн лавгсса 400-нния ливчусса жагьилтурава 250-хъул зана къавхьуна. Шяраву бия кIи-кIия шан-шама арс аьра­йн лавгун, цаягу зана къавхьу­сса. Гугьарша тIисса щарссанил шама арснава цаягу зана къавхьуна (Щамххала, Аскандар, Ибрагьин). Жул чIаххувщар ца акъа-акъасса арснацIа хьуна. Яраппий, я Аллагь, га дяъвилия тIийна личIаннав, паракьатсса дунияллий, някIсса ссавнил лув оьрму бутлай личIаннав цинявппагу инсантал.

Фазу Аьлиева, «Дагъусттаннал хъами» журналданул хъунмур редактор, ДР-лул Хъаннил союзрал председатель, халкьуннал чичу:
-Дяъви байбивхьусса чIумал на бура Хъунзахъиял райондалийсса ттулла шяраву, бутта акъа ятинну ливчIсса чIивитIу. Ттул нину оьрмулул 26 шинаву канихьсса 4 оьрчIащал щащарну лирчIун дия, буттан апатI хьуну. Му дяъви байбивхьусса кьинигу хъинну ххуйну дакIний дур. Ттулла амудада цилла никирттайх кару ришлай, аьтIий дур, муницIун жулва шаппа бавтIсса цайми хъамигу. Жуннив бувчIлай бакъая му дяъвилул жунма ци баларду лавсун бучIантIиссарив, му цирив. ЧIал къавхьунурив бувчIлан бивкIунни дяъви цирив. Гара кьини шярава арамтал лавгунни. Хъиривва ца лагавай, гама лагавай, шяравалу дачIра хьунни. Шяраву ливчIсса мюрщи оьрчIру най буна хъуни хьунни, къари-къужраву гуж ххи хьунни. Ятти-гъаттарацIух зунттавугу хъами бикIайва, цимурца миннахун дагьуна. Жугу бикIайссияв гьаксса хьхьичIунну зий. Яла ккаши багьлан бивкIунни. МечI, цаймигу уртту-щин датIлай, бакI бук­лай бикIайссияв. ТалихIиннаран бивкIсса, жулва оьлил ххассал байвав ккашилуща.
ЧIал къархьуну шяравун цалчинсса «похоронкарду» дукIлан диркIуна. Амма ци захIматшивуртту духьурчагу, инсантал гьаксса кьянкьану бавцIуну бия. Канийсса кIисри цачIун хьуну, заккана шайсса кунма, циняв цачIун хьуну, ца хьуну бия. Маоь чув бурив, микку щалла щар дикIайва. Дяъвилия бавсса ххуйсса хавар бавний, щин-дунугу награда дуллусса, щия-бунугу кказитрай чивчусса, миккугу щалла щар. Сси цияв, зид цияв къакIула, ца кулпат кунма бикIайва циняв.
Дяъви къуртал хьусса кьинигу хъинну ххуйну дакIний дур. Жу чIа-чIаннин чIаххуврайсса шяравусса гъан-маччаначIан лагайссияв хъамалу. Миннал цалва найрду бикIайва, жун найрал ницI, къур, му-та дулайва. Му кьинигу минначIату шаппай ниттищал най буна ца учительнал бувсунни му ххарисса хавар. Мискин, нину вих дакъа, аьпа биву, га дунийра щядиркIун, аьтIун диркIунни, «Лажиннича му хавар тIайлассарив!?» тIий, ми махъру цимилвагу тикрал буллай, дяъви къуртал хьушиврийн вих хьун къабюхълай. Жулла шяравун буххайхту, жун хьунабавкьуна ттугъругу канихьну, ххарину нанисса дуклаки оьрчIру. Ва дия, арамтуннал, хъаннил, къари-къужрал, мюрщи оьрчIал, цинявнналагу ца хьуну ларсъсса Ххувшаву, цалла жаннай, жагьилсса оьрмурдай хIайп къакуну талай, цалла ичIура дусса махъра-махъмур фронтрайн гьан дуллай, оьттул гьухъ дутIлай захIмат буллай. Жулва оьрчIан, миннал наслулун тачIав къабаяннав дяъвилул чIу.

ПатIимат МахIаммадова, Ккуллал шяравасса, Каспийскалий ялапар хъанахъисса, ДР-лул лайкь хьусса учитель, РСФСР-данул просвещениялул отличник, захIматрал ветеран:
-На дяъви байбивхьусса чIумал нитти-буттащал ялапар хъанай бура Ваччав, дуклай бура 1-мур классраву. Му лухIи хавар баяйхту, циняв аьтIий, маоь тIивтIунни шяраву. Ттул буттал, Сулайманов Будайл, дяъвилийн гьан ччай, цимилвагу аьрза буллуна, амма мунал бронь дия, му шийхвагу аьркинну ия. Му почталий связистну зий икIайссия. Зунттавугу паракьатшиву дакъая, дяъвилия, мичча-тичча ливхъун бувкIсса, лабикIлакIисса къачагътал чан бакъая. Миннал хъирив багьлагьисса, минналсса буллалисса кьюкьлул каялувчинугу икIайва ттул ппу. ДакIнийри ца мукунсса къачагъ увгьуну, му инсантурал дяних наниний циняв кIанайн пув тIий, нааьна дуллай. Милицалтрал микку инсантал паракьат бувна, мунан укунмагу багьайсса танмихI баншиву бувсун. Му ЧIяв дуснакьравун авкьуна. Цукун бювхъуссияв, му мива ливхъун ия. ЧIяйннал къурув мунайн бивтун, щаву дирну, азарханалий уттуишин увну ия. Мунай кIира къюкI ляркъуссар тIий, ца аваза буссия инсантураву, циняв му иширая махIатталну. Му, ивкIуну махъгу, хIатталлив уччан къаитлай бия, къакIула чув увччуссияв яла.
Ялагу, дакIний бур жулваминнал Киев душманнаща мурахас бувссар тIий, ххарину, ппу цувагу къавтIий, навагу къавтIун бизан буллай. Бутта цува гьаксса синхралну икIайва, дяъвилийн гьан ччай, гьан къаитлай.
Хъинну захIматсса чIунну дикIайва. Фронтрая ххуйсса хаварду бавний, чагъарду бувкIний ххари хъанай, оьккисса хавар баяйхту аьтIий, хIакьину шикку тIитIавай, гьунттий тикку тIитIавай маоьрду, най дия шинну. Мюрщи оьрчIру хъуни арамтурайн бувккуна. Инсантал, цалвамур хъамабивтун, хIукуматралмур хьхьичIну бия. ХIукуматгу, Сталингу агьалинан хъинну ххирану бия. ТачIав дакIния къабуккай, ца кьини жучIан хъамаличу увкIун ия. Ганал хьхьичI буттал ттухь увкунни: «Бусила, буттал, вин на ххирарив ягу Сталин ххирарив?» — куну. На «Сталин ххирар» увкукун, ххарил лехлай икIайва. Патриотшиву инсантураву хъинну итххярххун, ларайну дикIайва. Ялагу, хъинну ххуйну дакIний бур, дяъви къуртал хьуну махъ, Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султан Лаккуйн увкIун, агьалинал му хьунаакьлай бивкIсса куц. Му Гъумукун ивну ур тIар тIий бавну, цалва бусса халичартту буккан бувну, Ваччиял, ЧIяйннал инсантурал щалва ххуллийх бивчуна, АхIмадхан Султан ияннин. Мугу гай дяъвилия махъсса, ккашилсса шиннардий, асфальт­вагу бакъасса чIумал, лу­ххавун, ххиттувун, хIайп къакуну. Хъаннил буттукьирттава цанна яла ххирами, яла ххуйми лачакру дуккан дурну, мунал машина щалва миннулу бахьлавгуна. Му ттугъ хханссия липI-липI тIисса. Мукун, цивппа мискинну буна, дакIру авадансса дия халкьуннал. Ца гужсса байран хьуна. Ца му иширайнува чIалай бия инсантуран цалва виртталгу, хIукуматгу цукун ххирассарив.
Школалий учительнал бусайва солдатътурансса посылкарду хIадур дан аьркиншиву. Цаннарагу дукан-дан дакъасса чIумал, инсантурал шардату махъра-махъмур ларсун бувкIун, фронтрайн тIайла ду­ккайссия.
КIулсса куццуй, га чIумал ччатI карточкардай булайва. Карточкарду канихь дунагу, ччатIгу бириявив, къабириявив къакIулссия. Нитти-буттал жу, мюрщи оьрчIру, цIан-чаннавува гьан бувайвав ччатIул хъирив ирглий бацIан. Гьантлун цимирив грамм дулайва, цIана кунма, кьадру бакъа, ччанналух бивчуну къабикIайва. Ца аьжаивсса, гъаралгу лачIлачIисса кьини дур, чанирагу хьун дурасса чIун дур. Жугу, туну, тIуркIу тIий, лечлай буру. Ца оьрчIал карточка дакъа хьуну, луглай къаляркъунни кьяркьараха. Микку цинявппагу оьрчIал, ччатI баххухь цалла-цалла карточкалия кьукьа куну, му оьрчIан зуруйсса карточка дузал дуруна, мугу нитти-буттахьвагу цIухху-бусу къабувну. Шаппа-шаппай бучIайхтугу цаннайнмагу дяъви къабувна, ялуннагу цIа дуруна, хъинну ххуйсса даву дурссар куну. Мукун, цанна нани­сса ччатIул 400-500 грамм чан дурну, гананмур ччатI щаллу бувна. ЦIана кунма хъуслил авлия бувну бакъая инсантал, махъва-махъсса ччатIул хъянша чIаравманайх кIибачIин хIадурну бия. Мукунма дакIнийри Украиннава ливхъун хъами-оьрчIру бувкIсса чIунгу. Миннан лаххан, дукан дунал думур дуллай бия шяраваллил инсантал.
Гихунмайгу буссар
ЦIуххаву дурссар
Бадрижамал Аьлиевал
Оьмар Муртазялиев, генерал-майор, ТОКС-рал каялувчи:
— На Гъуниннал школалий дуклай уссияв дяъви байбивхьусса чIумал. Му хар-хавар бакъасса ишну хьуна. Муниннин жу школданул хIаятраву «дяъвилий буклай», гьунттий мяйжаннугу дяъви хьурча, жува ххув хьунтIиссару тIий бивкIхьурчагу. Дяъви къуртал хьусса кьинигу хъинну ххуйну дакIний дур. КIюрххил чантI увкунна биту-ххитулул чIурдая. Жул къатрая арх дакъа следственный изолятор дикIайссия. Мива цу-унугу ливхъун битлай бухьунссар тIий ура. Ххал дарча – жува мякьну бивкIсса Ххувшаву дуркIун. Мува цIана на увкра шяраваллил майдандалив. Миккун батIайва ци-бунугу агьамсса иш хьусса чIумал шяраваллил инсантал. Микку махъру лахълай бия циняв. Цаннал увкунни: «Ттун кIулссия Ххувшаву жучIара дикIантIишиву!» — куну. Ттуннив кIулссия му Ххувшаврих жува цуксса лахъсса багьа буллуссарив, цанчирча на 1942 шинал, ппу дяъвилийн лавгун махъ, дуккаврищал, зий уссияв. Муниннин ярагъ янин къаккавксса, му канил къабувгьусса инсантал най бия аьрайн, барз, ххишалагу хьуннинна дукIлай дия миннал извещениярду. Жува хIадурну бакъаяв му дяъвилийн, жунма кIулну бакъая фашизм мукссара оьхIалсса дикIантIишиву. Ттун дакIний бур циксса чIявусса дагъусттанлувтал хушрай лавгссарив дяъвилул цIаравун, ца жул райондалиягума циксса жагьилтал лавгссарив. Сайки 180 азара дагъусттанлув лавгунни та дяъвилийн, миннава бачIими зана къавхьунни. Токсовцы цимирагу шинал мутталий луглай, ляхълай буссар миннаясса хавар-тIарданух, ми ливтIусса, бувччусса кIанттурдах. Шиккува учин, ттул 15-хъул шиннур ТОКСраву. Жагьилтурайн цIана щил ци тIурчагу, на пахрулий ура жулва оьрчIая ва душварая. Щак бакъа, хъуни хьуну най бур Дагъусттаннаха ва Аьрасатнаха лайкьну къуллугъ буллантIисса жагьилтал. Гай шиннардий фашисталгума тIий бивкIссархха Дагъусттан кIунттихьхьун ласун бигьа бигьану къахьунтIишиврия. ЗахIматрал фронтрай зий, окопру дуклай, аьркинсса цаймигу давурттив дуллай дагъусттанлувтал цикссагу бивкIссар. ЛяличIину дагъусттанлувтурал дурмунил ялтту лахъангур душманнан захIматну бивкIсса. На навагу хIадурну уссияв партизантурал кьюкьлуву душманнащал хьунаакьин. Амма, халкьуннал виричушиврийн ва хасъсса органнал дурсса ххуйсса даврийн бувну, душман ххит уккан уван бювхъуссар. ХIакьинугу бур, ярагъгу канихьну, жулла паракьатшиву лиян дуван хIарачат буллалими. Тара-тагу жулла аьрщарай паракьатшиву хьунтIишиврийн щак бакъар.

Гихунмайгу буссар
Бадрижамал Аьлиева