Чумартсса чув Ярагъи

fotso_17МахIаммадов Ярагъинал цалва аькьлу-кIулшиву ишла дуллай щалва цалва оьрмулул ягинми шинну хас дурссар Ккуллал райондалул школардал оьрчIан, щаллара райондалул инсантурал кутак гьаз дуллалаврил ялувгу чIярусса бакIцIуцIаву дуллай икIаврингу.

ХIажимурад ХIусайнов
Каялувчитал. «Зунттавусса районнай идарарттай зузисса зузалтрал ялувсса каялувчитуралгу, шагьрурдайсса идарарттайминналгу дянив ци личIишиву дурвав?» — тIисса суал хIасул хьусса чIумал, ттун хIисав шай хъинну хъуннасса личIишиву душиву ва ишираву. Циван учирча, цалчин районнай яхъанахъисса инсантал, ца миллатрал бушиврийн бувну, хъиннува ттявх-шявх тIий буюрду буллан къашайсса буну тIий. КIилчингу, мува иширайн бувну, лагма зузисса, канилусса зузалт гъансса, чIаххуврайсса, ххуйсса дус-ихтиварчитал, улу, учиннуча, цачIу, архIал ца парталух ягу классраву цащала бивкIсса инсантал бушиврийн бувну тIий. Нанияра кьюлтI къабулланнуча, цу-унугу жула гъансса, шяравачу ягу хъамаличу къуллугъчину усса чIумал, жунма ччан бикIай ганал чулухасса жураясса даврийсса тIалавшинна цахъис дунугу хьхьарасса. Вай на кIицI бувсса ишру бакъа, цаймигу чIявусса затру хIисавравун лавсъсса чIумал, зунттавусса къуллугъчитуран хъинну захIматссар шагьрулийминнаннияр. Ччайнугу, къаччайнугу, къуллугъчи психологнал ярагъуннищалсса, артистналмур касмулул тIимурдугу хасиятраву дусса икIан багьлай бур. Ца зат ялагу, «Архнияту затру ххуйну чIалан дикIайссар» тIисса учалалийн бувну, жунма ххан бикIай ялувсса хъунаманаяр ганал даву жущара ххуйну дуван хьуни кунма. Ца чIумал ттун бавссар шагьрулувусса кIичIиртту башай­сса зузала «Шагьрулул хъунаманал даву на дувантIиссия ганаяр кIанийн дуртун» тIий. Укунссагу бакIрайн багьай жунма инсантал. Нава тIурча учивияв, гьай-гьай, чара бакъа кIулшиврул чулуха дикIан багьлай бур луртама. Амма ци луртама духьурчагу, Аллагьнал хIавинал хъа­ттирал ца тIимурагу ссулу къадурксса инсаннаща кушулул усттар хьун къашайшивугу аьлтта чIалачIисса зат бур.
Ттунгу хIакьину ччан бивкIунни ЦIуйшиял шяравасса МахIаммадов Ярагъи МахIаммадлул арснал оьрмулул кьинирдал чIапIавун урувгун, гайннуяту зухьгу бусан. Ва адаминал цалва аькьлу-кIулши, кIулшиву ишла дуллай щалва цалва оьрмулул ягинми шинну хас дурссар Ккуллал райондалул школардал оьрчIаран мяърипатгу, тIул-тIабиаьтгу лахьхьин дуллай икIаврищал, щаллара райондалул инсантурал ва колхозирттал кутак гьаз дуллалаврил ялувгу чIярусса бакIцIуцIаву дуллай икIаврингу.
Ярагъи МахIаммадовичлул буттал шяравалу дирхьуну дуссар буниялагу лащан баву къадуварчагу, Щуну-зунттул махьлий. Къинттуллухсса зунттуйн ттиликI хьхьачин дурну дирхьусса шяраваллил хьхьичIух, цахъис мурзусса кьунттал ва ххяллал дяних най дуссар Щуну-зунттуя нанисса щаращая ва жартирдаяту хьусса нехгу. Учин бучIиссар ванийн нех кунугу. Циван учирча гъина-кIина ва не­ххал щин «балай» тIинна дикIайсса дуну тIий. Явара шяравалу цурдагу дуссар «балайчитурал» дянив щядиркIун гайннах вичIилий. Ца чулуха Щуну-зунттул хъазамравух экьи нанисса жартлил макьан, гамур чулухагу хьхьичIух нани­сса неххал щурщурду. Ва неххал щурщурдах, лагмасса Вихьуллал, Ссухъиящиял, Къяннал инсантурал ини-иникIма гьаллалисса ЦIуйшиял неххайсса гьарахъалттал нигьирттал парща тIий личин дуллалисса иникьаллул кьункьахгу ца кьюлтIсса чIуниха лахьлахьисса ххурххулухгу, гьараппалавсса ххурупIайрттал караматну щиная гъасурду бизан буллалисса чIурдахгу цимилгу вичIи дирхьуссар оьрчIний Ярагъи МахIаммадовичлул. Ушиву къакIулли ванал оьрмулуву­сса оьрчIаву цавагу интнил хьхьу дучIаннин га хьхьуну бартри дичингу, тIурбив итадакьлангу ссавур кIюла дуклай бивкIсса чIуннугу. ЧIунналгу дур цила ххуйшивугу, тикрал къашавугу. Тикрал къашайссар тIар царагу бургъил чаннал дуцIин дурсса кьинигу. ЦIуйшиял шяраваллил махъсса Щуну-зунттул ссимиялттай шай­ссар лаккуйсса цалчин чантI учайсса дараччи тIутIивгу. Цирдагу апрель зурул дайдихьулийра. Бюхъайссияв туну ва авадансса лишаннащалсса тIабиаьтрал биян буллалисса асарду цIупI къабуллан ванал. Вайннущалва кьинилул хъирив кьини наниссаксса, гьарта дуван ччисса кIулшаврил луртамагу. Ярагъинан ялув кIицI дурсса тIабиаьтрал суратру янилун дагьлан диркIссар 1925-ку шинал дунияллийн уккайхту. Ва увну ур ЦIуйшиял шяраву Аргъунхъал тухумравасса МахIаммалул ва КъапмахIаммахъал тухумрава­сса Изазал дянив. Ярагъи акъагу, вайннал кулпатраву ялагу хьуну бур АхIмадпаша, МахIаммади тIисса уссурвалгу, Загьра ва Шамай тIисса ссурвалгу. МахIаммади тIима уссу дяъвилия зана къавхьуну ур. Ванал Къапкъазнавусса Марухиял лахъазаннуй жан кьурван хьуну дур. АхIмадпаша арцу-мусил усттар ивкIун ур Ираннал дазуйн ияннин лагайсса. Яла Бакуй къатригу ларсун, тийх яхъанай ивкIун ур.
Цалла оьрчIшивриятугу, гания гихуннайссагу шиннардияту буслай ур Ярагъи МахIаммадович:
— На Вихьлив 1940-ку шинал къуртал бувссар 7 класс. На дук­лакисса чIумал школалул директорну икIайва МахIаммадов Кьурбан тIисса учитель. Га яла дяъвилия зана къавхьуна. На гара шинал дуклан увхссияв Гъумучиял педучилищалувун. Жул интернатгу МахIаммадханхъал къатраву бикIайва.
Дуки-хIачIия жун хамис кьини шардатугу гьан дурну дучIайва. Ттущал га чIумал кIилчинмур курсираву дуклай икIайссия хъунама уссу МахIаммадигу. Дяъви байбивхьусса кьини на шава усси­яв. Жул хъювун бия инсантал бавтIун, дяъви байбивхьуссар тIий. Амма ттувунмарив цукунчIавсса хъина-къахъина тIисса пикримур къабувххуна. Ссуттихуннай яла педучилищалувусса дуккаву багьлух­сса дурну, гай арцу дакъашиврийн бувну, на училище кьабивтссия. Яла колхозрал хIухчуну ва учетчикну ларгссар ттул циняв дяъви най бивкIсса шинну. На яла 1945-ку шинал ЧIяв лавгссара 9-мур классравун. Гъумук дуклай ивкIсса шингу ттун мяйлчинмур классраву дуклай ивкIшиврун хIисав дуруна.Тиккугу кIия оьрчIаща бакъа урчIулчинмур класс къуртал буван къавхьуну, ацIулчинмур класс лавкьуна. Мунийн бувну, на ялагу лавгссара Гъумукун 10-мур классравун дуклан. 1948-ку шинал къуртал бувссар на 10 класс. Тийгу ЧIяв кунмасса иш тикрал хьуна, кIия-шама оьрчIаща бакъа школа къуртал буван къавхьуна. На яла гара шинал дуклан увхссияв МахIачкъалаливсса С. Стальскийл цIанийсса Педагогикалул институтрал тарихрал факультет­райн. Институт на къуртал бувссар 1951-ку шинал. Институт къуртал бувайхту на зун тIайла увккунав Къарабудахккантлив. Гикку зий ца барз бувайхтува, лахъсса кIулшиву ларсъсса учительтал чансса бушиврийн бувну, гара райондалийсса Гели тIисса шяравун школалул директорну зун тIайла увккунав. На гикку 1955-ку шинайннин зий ивкIссара. Яла ца чIумал гай шиннардий Ккуллал райисполкомрал председательну зий ивкIсса Вихьлиятусса Оьмариев МихIал: «На ина, мукунсса кIулшиву дусса учитель, шилу къаитайссара» куну, шавайн увцуну, Ккуллал шяравусса школалул директорну ивтунав. УрчIра шин дурссар на кIийх директорну зий, Лакрал ва Ккуллал районну цачIун дурсса чIумуйн ияннин. Му чIумалгу на кIирагу райондалул цачIусса районорал хъунаману ивтунав. ЛичIи дувайхтугу Ккуллалмур районорал хъунаману цIакь увунав. 1968-ку шинал мартрай на увчIунав Ккуллал райисполкомрал председательну. Ганиннин ттул даву дархIуну диркIхьурча анжагъ цавай школардащал, уттирив ттул ургъилшиврулу бия щаллагу райондалий яхъанахъисса инсантурал буруккинттугу, циняв идарарттал давурттал ялув ацIан багьавугу. Учиннуча, ттул касмулийн хъар къашайсса цавагу масъала къабикIайва. ТIайлар, гай шиннардий Ккуллал райкомпартиялул цалчинма секретарьну зий икIайва ХIусманов Аьвдулжалал тIисса, хъинну цувагу зун икIайсса, тIалавшиннагу ду­сса адамина. Ганал чулухагу ттун хъунмасса кумаг бикIайва. На райисполкомрал председательну зий ивкIссара 1982-ку шинайннин. Яла ганияр махъ районорай инспекторну зун икIайссияв. Дурссар на сиясийсса давурттугу. Райондалул бугьара хьусса чиваркIуннал сакиншиннарал хъунаману зун икIайссияв. Ца-кIира шинайсса, жулва шяравусса багъ ижаралий лавсун, багъманчишивугу дурссар. ТIабиаьтращал дусну уний чурххал ахIвал-хIалгу тазану бикIайхха.
Районорай зузиний хьуннав, исполкомрал председательну усса чIумал хьуннав, бювхъуна ттуща янилун дагьлагьисса чIярусса давурттивгу дуван.На зузисса чIумал райондалийсса циняв колхозирттал яттил сияхI дуссия 105 азаруннийн дирсса. 8 азаруннийн бивсса лухIи гъаттара буссия. 23-24 центнер къалмул ласайссия ца гектардания Бабаюртлив дургьусса хъуруннаяту. Уттирив, бусласаврийн бувну, на кIицI дурсса сияхIрайнияр кIилинусса яттугу, гъаттарагу бушиврия буслан бикIай. Ттула пикрилий, ми Гогольлул «ЛивтIусса рухIру» тIисса поэмалувусса инсантураха лавхьхьуссавагу бакъаривав тIун икIара. Укунсса иширттал бурхха жула «ттукку лиллай». Га чIумал на кIицI бувсса яттин, арияту зунттавун гъинттул куч хьуну бувкIсса чIумал гьухъаллу гьансса зун­ттурду дузал къахъанай, Ахъуллал райондалул шяраваллаща машан ласайссия. Утти ккаккан дувача дурив царагу кьутIи мукун зунттурду ижаралий лавсъсса. Къаккаккан дувантIиссар.
На райисполкомрай зузисса чIумал бувцуссар циняв районнай­сса шяраваллавун чани. Занази був­ссар райондалийн МахIачкъалалия автобус. Райондалул вивсса не­ххардийх бувссар кIаланналийсса ламурду. Телефоннал станцияртту бувссар: Хъусрахь, Ккулув, Ваччав, Вихьлив. Школардал къатри дакьин дурссар, райондалий зузисса специалистуран яхъанансса, шагьрулий куннасса, секциярдал лагрулийсса, къатри дурссар. Ятту Бажиганнайн лагайни хьуннав, Бабаюртлив хъуру дугьайни хьуннав, улу кIива-шанма барзгума шайва шавайн зана хьун къавхьусса. Аммаки гаксса аварасса, дурурзусса чIунну диркIун духьурчагу, зун ччисса чурххаву­сса гьавас-гъирагу чан къашайва. Дуллалисса даврия хъанахъисса хайр чIалачIикун, уххаву цирив дурагу хIисаврагу къашайва. Жул заманалий жулва инсантал зий бакъацIайссия.
Бунияла Ярагъи МахIам­мадовичлул тIутIимур тасттикь буллай, кIицI буван ччива га чIумалсса шяраваллавусса колхозирттал председательтурая байбивхьуну, райондалул зумунусса къуллугъчитал дуллалисса давурттачIагу Бабаюртлив хьуннав, Бакрис-Бажиганнай хьуннав хъудугьултращалгу, хIухчалтращалгу, сакманщиктуращалгу муданмагу архIал бивкIссар, гайннал дукаймургу канай, гай утту бишайний хьхьувай утту бихьлайгу. Дя­къихьхьунгу, гъарахьхьунгу вайгур бириллай бивкIсса. Амма лахъсса зунттурду ттуруллал виргъаннаву буний, хIухчалтрачIан лавгун, гайннал лаххан буллусса варсувунгу увххун, ххунчIахун кIирисса накьлил кIичIу гьаз буллалисса чIунну дакIнийн дагьсса чIумаллив, Ярагъи МахIаммадовичлул буниялагу жулвамур оьрмулул кици ссаву буссарив чIалан бикIайва тIива. Муниятур га чIумалсса Ярагъи МахIаммадович кунмасса къуллугъчитурал хIурмат уттигу жучIава яхьусса.
ХIатта нара чичлачисса макьалалущал цукунчIавсса дахIаву дусса иш ва бакъанугу, ттун кIицI дуван ччива, Ккуллал райондалул администрациялувун уххайнийсса ттунна ххуй дирзсса ца лишангу. Му лишангу хъанай дия, ганиннин цумур идаралийн гьарчагу цалчин хьунабакьайсса къаралчитал шикку бакъашиву. Ва иширалгу ттул дакI хъинну ххари дуруна. Лаласунсса затну къачIаларчагу, укунсса иширтталли жулва хъуниминнал чулиннайсса вихшала ххишала шайссагу.
Шикку чара бакъа, ялагу ца зат кIицI буван ччай бур. Дяъви байбишиннингу, къуртал хьуну махъгу зий бивкIсса къуллугъчитал бивкIссар зунттавусса оьрмулул захIматшивуртту ккарксса. Ми ккаккавурттугу дуркIссар мюрщину бунува шардасса нитти-буттал дувайсса давурттавух гьуртту шайсса бивкIшиву. Мукьав хъурзилттувун бивчусса пара лахълай, кIинттул ччуччинсса бя бувансса ккупардая байбивхьуну, шанийн бутайсса варси бувайсса даврийн дияннинсса давурттив ххал хъанай диркIссар оьрчIан. Кумаг бувссар Ярагъинал ниттин бакъагу, буттангу, чIаххурангу, гъанссаннангу. Лавгссар цимилгу гъаттарал яржа ла­хъангу, инттухунмай хъуруннайн пара бичайний ттукрал хъиривгу, ччарду дувайний ччарний гъайтIунгу. Улу гай шиннардий къурнил нувщуйн оьрчIру наниний гайннащалгу лавгссар. Да, ца нахIу-нацIуну бикIайссархха шавхьсса къурнил нувщи, цIупI бувайхту ккиригу ялату ликлай! Вана вай жулва зунттал инсантурал захIматсса оьрму кIулну тIийри Ярагъи МахIаммадовичлул цала дакIнива арх хьун къадиртсса чумартшивугу.
Зузисса къуллугъчинаща, адаминал инсаннаща хьуннав, цащавалу яхьун къашайхьувкун, гьай-гьай, чIаравсса кулпатрайнгу хъуннасса хъар дагьлан дикIай. Нава цалчин шяравату шагьрулийн увкIсса чIумал, адаминал инсан хъамитайпалул хъачIрай ка дирхьуну нанисса чIумал, га иш къабувчIлан бикIайва. Циван учирча, ялагума хъамитайпа адаминаяр ялгъузсса бухьувкун, ганил адаминал хъачIрай ка дишин аьркинний кунма чIалан бикIайва. Канил ка дургьуну нанимийрив ххуй бизайва. Кулпатравусса хIалкьазиялул ишру хъюлчу хьун къабивтун бачин бувавривугу, гьай-гьай, му зат кулпатрал канихь бикIай. Му чулийгу Ярагъи МахIаммадовичлун тIайлабацIу хьуну бур. Гели тIисса шяравату 1955-ку шинал шавайн учIайхту ванал, Мадахъал тухумравасса Мадал ва Аьйшал дянив хъу­н­на хьусса, Шавлухъ тIисса душ бувцуну бур. Вана ва душнил хъачIрай киямур ка дирхьуну най ивкIун ур ххуллийх Ярагъи МахIаммадович. Гьай-гьай, «подручкагу» дувайхьунссия. Му шаппасса кулпатралсса буллай бивкIссар Ярагъинал кулпат Шавлухъ. Вайннал дянив хьуну бур, жулла республикалий сий дусса ца къуллугъчину хъанахъисса, Дагъусттаннал Санэпиднадзорданул Хъунмур хIакин, медициналул элмурдал доктор Элионора Ярагъиевна. Бур вайннал кулпатраву кIия арсгу. МахIамма тIима Санкт-Петербурглив Макаровлул цIанийсса хьхьирил кушулул училищагу къуртал бувну, тихва портрай зий уссар тIива. КIилчинма арс Муратгу усса ия экономикалул элмулул кандидат. Ва Москавлив ишбажаранчину зий уссар тIива. Гьай-гьай, нитти-буттал пикрирдаву кулпатраву хьусса оьрчI-душру цалва ххуллийн бичин ччан бикIаву хъанай дур яла агьаммур оьрмулул буржну. Му буржирал хъиривгу, гьай-гьай, хъунттаттан ва хъунбаван оьрчIал оьрчIаяргу ххирасса цичIав къадикIай. Жувагу чIа учинну Ярагъи МахIаммадовичлун ва ванал кулпатран Шавлухълун мукьахуннайгу цIуллушиву ва дакIнил мутта лахъинува бикIаву.