ЦIуллу-сагъшивруву дуки-хIачIиялулмур биялагу хъунмассар

«Илчи» кказитрал хьхьичIмур номерданий байбивхьуссия «АНО «Экобиохимический центр» ГУ-лул директор, «Денеб» ОАО-лул элмийсса центрданул директор, ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, ДГПУ-рал физвоспитаниялул медико-биологический основардал кафедралул профессор, ШавкIуллал шяравасса Тумалаев Нариман Рамазаннул арснащалсса ихтилат. ДакIнийн бутан, хьхьичIмур макьалалуву чивчуну буссия Нариман Рамазановичлул сакин дурну душиву цаппарасса проектру жулла щархъаву жагьилтуран зунсса кIанттурду щаллу хьуншиврул, жува экологиялул чулухагу марцIсса, нахIусса дикIул ва витаминнал дурччусса хIачIиялул щаллу бувансса. Нариман Рамазановичлул тIутIимуних жулла районнал администрациярттал бакIчитурал ургъил бувну, вай проектру иширайну щаллу хьурча, райондалул экономикалунгу, агьалинал цIуллу-сагъшиврунгу хъунмасса мюнпат хьунссия, ттул пикрилий.
Биохимик, хIачIайсса щинал эксперт Нариман Рамазановичлущалсса гихунмаймур ихтилатгу хьунни дуки-хIачIиялуясса.
Бадрижамал Аьлиева
«Жунна жулва буттал бу­ттахъая шихуннайсса дукрарду хъамадитлай дур. Мирив инсаннал цIуллу-сагъшиврун ххишала дакъа хъинсса дия. Масалдаран, ласунну хьхьахьхьари. Му нюжмардий цалларагу канан аьркинсса дукрар. Жулва инсантураллив шинай цал букай, букарчагу. Миву бакъасса витаминну бакъар. Организм марцI дуккан давриву хьхьахьхьарттул хъинну хъуннасса даву дуллалиссар. Жура хьхьахьхьарттувун дичайсса лухIи хъюрув, миву думуних буругларча, лухIи икьралущал ца ххуттай дишин бюхълай бур. Яла, махъсса къалмуяр, «зерновые культуры» учин кутIану, хъинсса ци дуссар. Ми сакин дуллайна, Аллагьнал миннул вив бивхьуну бур крахмал, ялув тIурча – му крахмал лялиян баншиврул чара бакъа аьркинсса витаминну. Цуксса хIайпнугу, дуки-хIачIиялул промышленностьрал лавсун му ялттумур ккири ливккун, вивмур бутIа – крахмал кьабивтун бур. Жува канай буру ларайсса сортрал иникьаллул ччатI, мукунсса иникьаллуя бувсса бурки – ххункI. Мивурив дакъар чурххан мюнпатсса цичIар, В группалул витаминну, я крахмал лялиян буванмур. Ми цимурца лирчIун тIий лирксса ялувмур къатливу. Уттирив сукку хьунни «отруби, шелуха» дичлай вани-танивун, най буна лухIи иникьали дуван бюхълай бунува.
Дагъусттанлувтурал цIуллу-сагъшиву дуруччавриву ца хъунмасса кIану бугьлай бивкIссар лухIи туртул. Миву, агарда му тIайлану бувсса турт бухьурча, дуссар инсаннал организмалун чIярусса цIуцIавурттайн къарши дацIан (миннувух склерозрайнгу) кумаг буллалисса кислотарду (ненасыщенные жирные кислоты), омега журалул витаминну, хаснува «6 омега» — миву бакъа бакъа­сса, я ххяххиялул, я зайтундалул (оливковое) аьгъушивурттаву му къалякъинтIиссар. ДукьрахIан – ххаллилсса хIачIия, инсаннан цIуллу-сагъшиву дуруччиншиврул аьркинсса цикссагу затру циву дусса.
ЧIярусса дукрарду дур никирая никирайн къадиллалисса, махъа нанисса жагьилтуран къакIулсса.
Уттизаманнул лаккучунал дуки-хIачIиялул рациондалух бургарча, миву сайки бакъар В1, В2, В6, мукунма ва группалул цаймигу витаминну. Муниятур жагьилминнал кIизгу кьатI тIутIисса, бакIрай чIачарангу бусса, бурчугу ччяни зия хъанахъисса. Азарханардайн багьну махъ бачай ми витаминнал ххалаххив буллай. Витаминнурив инсаннал организмравун, аптекардая бакъача, гьарца кьини дуки-хIачIиялущал багьлан аьркинссар. Мукунми витаминнаясса хайргу къахъунмассар.
Кухнилий, дукралуха зий, хъунмурчIин, хъами бикIай. ХъунмурчIин минная хъар хъанайгу дур арамтурал ва оьрчIал цIуллу-сагъшиву. Хъаннин аьркинни дукра дуллан «лахьхьин». «Лахьхьин» тIисса мукъул мяъна мури, миннан кIулну бикIан аьркинни тIайлану дукра дуллан, ссаву ци ва циксса витаминну буссарив, кIюрххилссаннущал, ахттайнссаннущал циксса витаминну, макро ва микро-элементру багьантIиссарив организмалувун. Арамтурангу кIулну бикIан аьркинссар накьлил кIичIулул ягу гьавккурттал цанна ци дулунтIиссарив. Цалва «иномаркалувун» бензин бутIиннин автозаправкалий адамина уруглай ур багьрайну яла ххуймур бензиндалух, миннуйнгу вих акъа, цIухлайгу ур бензин бутIиннин ва ххуйсса бензиннив тIий, цалва машиналул двигательданул буруккинттарай. Амма шавай увкIун, щарсссанил цалла хьхьичI дукра дирхьукун, ми дукралул цанна ци дулунтIиссарив, миннуя цанма биянтIисса хайрданул ва заралданул ялув пикри буллай акъар. Лякьа дуцIин дуварча гьану ур. Чан-кьанссарагу кIулшивуртту дакъар агьалиначIа дуки-хIачIиялуйн дагьайсса. Инсантуран чара бакъамур кIулну бикIаншиврулсса давурттив дачин дурнугу бакъар. Гьарца даву дакъа ливчIма ягу даву аьркинма телевидениялий дачин дурну ур «кулинарное шоу». Буслайрив бакъар ци ва ци чIумал дукан аьркинссарив. Агьалинай щалла аьйгу дакъар, жулва базардаву дахлахимунищал къабигьар цIуллу-сагъшиву дуру­ччинну канан-хIачIлангу. Ттун ттунма хъунмасса захIмат шай ци дикI, ци накI ласунтIиссарив къакIулну, хIатта накьлил уртту ласласинийгума. Дуки-хIачIиялуву цIуллу-сагъшиврун аьркинмур чансса лирчIун дур, кутIану учин, жура машан ласлай буру чансса «ценные вещества» дусса, хъуннасса «объем» дусса продукты. Вай цимурцаннул хIасилгу – къашавайсса ва бучсса инсантал гьарза шаву. Муниятур лагмава вайксса апттикругу бусса, шаттирал бакIрах – аптека. Варч вания вахIшишиврун ккалли буван бучIисса иш бур. ХьхьичIва шагьрулуву ца-кIива аптекаяхха бикIайсса. Инсаннал организм цурдара хъанахъиссар «самоисцеляющий», «саморегулирующий», «самовоспроизводящий» (укунсса макьаларттаву оьрус махъру чIа-чIаннин ишла къабувну къашай – автор). Миннуварив ливчIун бур анжагъ «самовоспроизводящая функция». Инсаннал организм курчIил хьуну дур, махъсса кIивагу функция инсаннал цалва лещан бувну тIий. Цалла цIуллу-сагъшиврун хъинмур баяр, уртту-щин дукаяр, щалва умуд аптекардайн бивхьуну бур. Ми фукциярду лиян бувну бур инсаннал организмалуву хъанахъисса биохимический процессирдал. ХIисав ласларчан, оьрчIру яла чIявуну къашавай хъанай бикIай ичIува хIакин усса кулпатирттаву. Циван чирча, оьрчIал щалва умуд хIакинсса дадайн ва дарурттайн буну тIий. КIичIирттавух лечлачими, къатта-къуш бакъа ливчIми оьрчIал цукун цIакьсса цIуллу-сагъшиву дакъар, къашавай хьунийгу ми ччяни хъин хъанай бур. Миннал щалва умуд цалла организмалуйн буну тIий. Инсан цалла организмалул гужрайн вихну ушаву мугу ца бахттилун ккалли буван бучIир. ЗахIматну къашавайсса инсангума хъин хьуну, ччаннай ацIайхха. Кару итадаркьуну, цичIар къадулларча, цалва гужрайн цува вих акъа, оьваннасса азарданущагума итххяххан захIматссар.
Японнал инсантурал дур цалла цIуллу-сагъшиврух хъунна­сса къулагъас. Ми цалла цIуллу-сагъшиврул ялув мукун бавцIуну бурхха, дуки-хIачIиялийн дагьайсса хасъсса законгума кьамул дурну дур миннал. Оьрмулул 14 шин хьуннин миннал оьрчIал дуссар цанналусса дуки-хIачIия, цанналусса рацион. НукIува увкусса куццуй, къалмуву, хъюрувраву, шагьнал лачIаву – ссаву духьурчагу, ялттумур къатливу дур яла мюнпатми затру. Японнаву марцI къабувсса ппиринж хьхьичIунну ишла буллай бур цалла дуки-хIачIиялуву. Гьарца кьини мукунсса ппиринж шавхьсса бульон хIачIан дуллай бур цала оьрчIан. Му дан захIматсса давуния дакъар. Амма жучIава захIматри лякъин ялату ккири къаливксса (неочищенный) ппиринж, му ххяххан бувайсса кIанттурдайн, Къизлардайн бурив, Бабаюртрайн бурив, лавгун, ласурча бакъа. Шаппа ппиринжрал ялтту буклай, гива аьркин дакъамур дурчIлайнагу цIансса ппиринжрал ца-кIива ккукку бакIрайн багьарчагу, жува анаварну ми букьлай буру. БувчIлай бакъар ми бушиву яла хъинмивагу. МарцI къабувсса ппиринж хъанахъиссар селендалул мяъдан. Селеннив жуннагу, жулва оьрчIангу чара бакъа аьркинсса затри. Мунил, йодращал архIал, хъинну хъуннасса даву дуллалиссар за хъамакъабитлатавривугу, яни память ядавривугу.
Лаччигу хъанахъиссар селендалул бакIщаращину. Хаснува цIуну хьусса лаччуву чIявуссар селен. Амма китайналмур лаччуву ттун бувагу къалявкъунни селен. Мунияту лаччигу жулвасса лавсун хъинссар.
Гьивч железалул ххаллилсса бакIщаращир. Амма му железо дусса гьивч лякъингу къабигьар. Гьивч бувхъун, цаппара хIаллавун га цIан къалагарча, му машан ласласаврил мяъна дакъассар, дакъану тIий муниву дикIан аьркинсса железо, цувгу чара бакъа аьркинсса гемоглобиндалун.
ЧIал къархьуну трансгенный дахханашивурттал щавщи къавщусса дукиялул сурсатру дурарагу къаличIанссар. Мунияту, дуручлан аьркинссар жулла, Дагъусттаннал, думур, къама тIий, нувщи тIий. Ца 30-40 шинавун ми дикIантIиссар луглай лякъин къахъанахъисса, хъинну лавайсса багьлул продуктыну. Къур, лаччи, нувщи ва цамургу, цивгу ххаллилсса даражалий жучIара ххяххайсса, ларсун най буссар чил хIукуматирттая. Жува жулламур дуруччавриву бакIрай бацIан аьркинну, яла жува чIал хьуну къалякъин. На мудан учайссар «чIал къархьуну жучIава колорад гъангъаратIущалсса талатавриву букканссар голландиянал нувщи, цувгу колорад гъангъаратIул къабукайсса» куну. Ччаннай дацIан дуллан аьркинни жулла шяраваллил хозяйство.
ХIарачат буллан аьркинссар цIуллу-сагъшиврун хъинмур буллан, хъинсса куццуй буллан. Бигьанма шашайсса нувщигума тIайлану цукун шашан аьркин­ссарив кIулну бикIан аьркинни. Цавайннал бивчуну кIункIурдувун нувщи, дуртIуну ялун дяркъусса щингу, шахьлахьи бувай. Мукун къатIайлассар. Нувщи бичин аьркинссар щаращисса щинавун. Амма жунма кIулли яла хъинмур, мюнпатмур нувщи духовкалуву шавхьмур бушиву. ЦIана цучIав акъахьунссар духовка бакъасса. Мунияту яла хъинмур – марцI бувну, шювшусса нувщи, ккирттаращалва, шавхьун духовкалуву, дуван муния аьркинмур дукра. Мукунсса нувщи ккирттаращалва букарчагу хъиннува хъинни, ккирттаравугу дуссар мюнпатсса затру. Ккиригу ливххун, шювшуну, дукралуву ягу цивппалу шавхьмур нувщилувурив инсаннан аьркинсса цичIар, сайки, личIлайрагу дакъассар. Ва ялагу. Жулва инсантурал, дурну, борщрал кIункIур бишай, 2-3 гьантлий гъили дуллай, хIачIлансса. «Борщ хъиривмур кьини хъиннура нахIуну дикIай» тIавугу къатIайлассар. Миву хайр, мюнпат бусса цичIар къаличIлачIиссар хъиривмур кьининин. Борщ цурдагу шахьлан аьркинссар кIункIурдул кьалакьигу ларкьуну.
Уттизаманнул инсаннан цанна хайрмур, мюнпатмур дур къанахIуну чIалай, химиялул – ароматизаторы хьуннав, красители хьуннав, цамургу «загьру» хьуннав – инсаннал рецепторду махъаллил хьун дурну дур бикIан аьркинсса тIиндалуя, тIин ухчIинлавай кIурабаен бувну бур. Жунна естественныймур дур оьлуну, къанахIуну чIалай, искусственныймурнияр нахIуссагу, нацIуссагу цичIар дакъар.Химиялул, чIал къавхьуну, сагъсса цичIар дитан най дакъар. Мунияту, жущара дан шаймурдагу дуван аьркинни жулла цIуллу-сагъшиву дуруччиншиврул.
Ванияр 40-50 шинал хьхьичI на Франциянаву дуклакисса чIумал тийхсса хъами бикIайва илтIа-кIюласса. Уттирив бургира француженкахъах, американкахъах – бувчIлай бакъассар. Шарда дукрарду къадуллай, рестораннавун занай, буч хьуну бур. Продуктылул щаллу дуллан аьркинссар энергетикалул, строительный ва информациялул давурттив. ЦIанарив энергетикалулмур функция ливчIун бур, махъсса кIива функциялуцIа хьуну. Муниятур инсантал бучгу хъанахъисса.
ОьрчIал ягу ласнал настроение лиян дурсса чIумалгу, хъамитайпалун, бюхъавай, дукра дуллан къааьркинссар. Га ххуй бакъасса энергия дукралийнгу ппив шавай тIий. Дукра дуллан аьркинссар гъирарай, макьу даркьуну, му дукра канан наниминнахасса аякьалущал, ттюнгъашиврущал.
МечI, чIявуми кулпатирттаву, букай анжагъ инттухунмай, щюллишиву дуклан дикIайхту. Мурив канан аьркинссар щаллусса шинал лажиндарай, цIанакула кьакьан бувну. МечIавугу ххункI-бурки бувминнувунияргу, ягълавлуву дахьва-махьва хъуртI учин бувну, цIу, иссиявтгу бакьин бувну, ялун ккунукгу бувтIуну бувкумур хъин­ссар, миву личIлачIими витаминну гьарзассар», — буслай ур Нариман Рамазанович.
Щак бакъа, ванал масли­хIатирттая биялсса хайр-мюнпат ласунтIиссар жул буккултралгу. Баяннав жунма ванал чIу!