Ферма теоремалул щакъаливх аьшукь

fgot_8Атаев МахIанмада ия цила чIумал Лаккуй цIа ларгсса учитель, ГьунчIукьатIрал Дандамаев Аьбдулкьадир, Гъумук Аьлиев Минкаил куна. Тамансса лакрал щархъаву дарс дихьлай, Гъумук райОНОлий зий ивкIун ия. «Ниттил маз» тIисса лу чивчуну бивкIун бур. Аьлиев Иззат «Дагправдалий» зузисса чIумал, цачIа буссар му лу, лавсун учIанна тIий кIила-шамила, хъамабивтун бур тIий, къалавсун ливчIунни, аьпа биву ивчIаннин. Гъумук детдом сакин бувну, Аркадий Гайдардул кунма, ганил директорнугу зий ивкIун ур. МахIанмадал му чIумалсса даврия ххуйну кIулну бия филологиялул элмурдал доктор, профессор Халилов Халиллун. Мунал «Заслуженный учитель РСФСР» тIисса цIагу дуссия.

Жуйн ца гьузамирай Хъанар учайссар. Ца зат ххуй бивзукун, ганийн чIявусса анаварну кIункIу шай. МахIанмада дурккусса, за кIулсса уну, шяраву дурккуминнал сий дагьну, дурккуми чIяву хьуну бур. Масала, чIирисса шяраву уттинин ряха элмурдал доктор хьуну ур, элмурдал кандидатътал ххишаласса бур (доктортал, профессортал: ХIажиев МахIанмад, Аджиев Аьли, Аьбдуллаев ХIасан, Тамадаев Аьвдул-Халикь, Атаев Бадави, Атаев Оьмари – дурурччуну дур даву, амма ВАК-рал цIакь даннин, аьпалул хьуссар. Бугъанов Халипа – ДПТУ-рал профессор, Бугъанов ХIажи, Совет Союзрал Виричу, доцент. Ялагу бусан, ца гьузамирай хьумур шофершиву ххуй дирзун хьуну бур Тамадаев МахIанмад, МухIадовхъул МахIаммад, Аьбиди, ХIабибуллагь, Гьарунов Жаруллагь, ХIажиев Кьурбанаьли ва м.ц. ЦIана му сянатрай цучIав акъар зий, ца гьузамирай анаварну, пикри къабувну, бивзун бур Хъанарияту Чирюртлив «Табаксовхозрайн». Тти махъунмай бизан ччисса чIявусса бур.
МахIанмадал арсурваврая хьу­н­ни цIа ларгсса физиктал. Оьмари уссия СССР-даний лазерданул тIинттал хьхьичIунсса пишакар. Саратов шагьрулул чIарав опытру буллай уна, облучится хьуссар. Къашавай хьуну, ччанну, кару кьаркьуна. ХIукуматрал хъин уллай, цайми хIукуматирттайн (Индиянавун ияннин) тIайла уклай, хъин ан къавхьуна. Оьмарин кIулну бия ингилис, ламса, япон мазру. Мунияту му специалистнан къатригу дуллуну Кремлилул чIарав, Министртурал Советрал Председатель Косыгиннун «Состояние науки и техники» тIисса доклад ва цаймигу, аьрали иширттаву ишла буван бучIисса, чичлай икIайссия. МуначIа ми чичлай, аьркинний макьалардугу ларсун дукIлакIисса, щарссагу зий дикIайва.
Оьмарил уссу Атаев Бадавигу физикалул ва математикалул элмурдал докторди. ЦIанакул ур МахIачкъалалив. Элмурдал академиялул физикалул институтраву зий уссия. Къашавай хьуну, пенсиялий ур.
Ттун шикку бусан ччимур, Оьма­рилгу, Бадавиналгу дянивма уссу Мухтардуятур. Гъумук школданий дуклакисса чIумала 8-чинмур классраву Мухтардун кIул хьуну бивкIун бур Франциянал хьхьичIунсса математикнал, Ферма тIисса, хъинну элмулул аьркинсса теорема дурну. На му исват дав, хъунмасса захIмат къабувну тIий чивчуну бивкIун бур цалла макьалалуву. Амма ивкIуну махъ му доказательство архивраву лякъин къархьуну дур. Му теорема цурда тIайласса душиву исват хьуну дур ва аьркингу дурну дур элмисса оьрмулуву. Яла Франциянал академиялул баян бувну бур щалла дунияллийх доказать дурнан цалва академиялул Академик тIисса цIагу дулуншиву ва банкравугу дирхьушиву чIярусса арцу му инсаннан дулунсса. Му теоремалул мяънагу (формулагу) чирчуну дур баян баврий. Му ххал хьувкун, 8-мур классраву дуклакисса Мухтардун ххан бивкIун бур цащара му доказать дан хьунсса кунма. Айивхьуну ур муниха зий. Гъумук 10 классгу мусил медалданий къуртал бувну, увххун ур Москавлив университетравун (МГУ). Яла мунащал дуклакисса студентътурал буслай (МГУ-луву ххуйсса общежитие буну), итххявхсса, гьунар бусса Мухтардул хIарачат буллай, дугу дуклай, дарсирдайнгу занай, уккан къаан, лирчIмур чIун ялун агьну цалла давриха зий икIайва чайва, столовайлувун дукра дукан акъа къазанай. Цайми затирттан чIун харж къадайва чайва. Му куццуй зий 5 шин шавайсса чIумал, къуртал бувкун МГУ, чунай унугу зун гьан анссара тIий, цалла давугу къуртал къадурну дуна, багьанагу лявкъуну, МГУ-лува лавгун ур.
КIилчинмур шинал ув­ххун ур Москавуллал химико-технологический институтравун. Мивугу мува куццуй, зий 5 шин шавайсса чIумал, институтраватугу увккун ур, къуртал барча даврийн гьан анссара тIий. Яла, шамилчинмур шинал увххун ур мува МГУ-лувун, физикалул факультет­райн. Гивугу мура 5 шин дурну дур цала доказательствалухун агьну. Му дан вакссава захIматрай къархьукун, 5-мур курсирал ахирданий увккун гивагу, игьалаганна тIий, хушрай армиялийн лавгун ур. Армиялувату ца шинава демобилизовать увну ур. УвкIун ур МахIачкъалалив буттачIан. Муниннин буттал МахIанмадал къатри ларсун диркIун дур. Мунал ишру кIул хьувкун, гужрай жулла шяраватусса Пидаят тIисса щарсса дурцуну дур. Кулпат ябан аьркинни тIий, му увххун ур зун Сепараторный заводравун токарьну. Га цалла даву дакъашиву кIул хьуну, ттучIан (Мухтар ттул ссурахъур) увкIун, увкуна цу чув унугу академиялувун даврийн акьин кумаг ба куну. Буссия МахIачкъалалив энергетикалул отдел. Гиву хъунаману ия ШавкIратусса АхIмадов МахIанмадшарип. Ганал увцуна му цачIана даврийн. Яла, ца­ппара хIаллавату, на цIувххукун, АхIмадовлул ттухь хъярчирай тIива, цан счетнорешающая математическая машина аьркин къашай, хIисаврду мунал дай куну. Гиччагу Мухтар даврия увкьун, ДГУ-вун увххуна. Мира 5 шин шавайсса чIумал кIива уккан ччай аьрза буллукун, кIиву зузисса ттул дуснал, кафедралул хъунама, д.ф. м.н. Эфендиевлул увкуна: «Жу му най уна аспирантну кьамул аннуча, малагара цачIату уча» куну. Муниннин Мухтардун кIия арс увну ия. БакIрал зия хъанай ушиву бувчIлан бивкIукун, гъанминнал му больницалий ихьлай бикIайсса бивкIун бур. Ленинградрай мукунми хъин байсса больница бушиву кIул хьувкун, командировкалий уна (ми шиннай на Алма-Аталий зий уссияв) тивун увхссияв. Тайннал увцуну бухьхьи куна. Ккаши-калгу уллай (лечение голодом), дарурттугу буллай, цаппараннан кумаггу шай куна. Къалавгуна Мухтар тихун. Арсурваврал буслай (ппу МахIанмада муниннин ивкIуну ивкIун ур) шавай учIайхту, дукрагу дуркуну, чардагърайн лавхъун, кIий зий икIайва тIар. Махъа-махъгу, уксус хIарчIун, цала цува ивкIуссар.
Арсругу ХIамидгу, Ма­хIан­мадагу итххявхсса лявкъуну, кIинналагу ДГУ-рал физикалул факультет марцIсса ххювардайну къуртал бувну бур. МахIанмада тIима (буттал буттан цIа), световые рекламарду дайсса цехгу тIивтIуну, МахIачкъалалив зий ивкIун ур. Хъунама уссил ХIамидлул буслай, чIяруми рекламарду буржлуну дайсса диркIун дур. Буржлувсса инсантурал, арцу къадулуншиврул, увцуну машиналий, Къумтуркъалаллал чулух ивкIуну, бензингу бувтIуну, ччувччуну лявкъуссия тIар. Органналгу хъунма захIмат къабувна тIар му ивкIума лякъин.
Цува ХIамид МахIачкъалалив Элмулул академиялул Физикалул институтраву зий ур. Кандидатшиврийнсса диссертация щаллу дурну дур. Журналлай мунал элмийсса статьярду бикIай. ОьрчIру бур, щарсса дур.
Телевизорданувух, радиолувух баян бунни теорема Ферма махъсса шиннардиву исват дуршиву. Ттуршуннийн бивсса инсантал къашавай хьуссар тIар дунияллий му исват дуллай ва миннаву ца лаккучугу – Хъанариятусса Атаев Мухтар МахIанмадал арс. Мунал элму хьхьичIуннай дан хIарачат бавриву ххуй дакъасса хIасил, ахир хьурчагу, му даву лайкьри къула­гъасран ва эбратран ласаврин. Элмулуву мукунсса ахирдугу шайссар. На пахрулий ура ттула ссурахъил му хIарачат баврия.
Аьбдулхаликь Тамадаев,
техникалул элмурдал доктор, профессор, А. Эйнштейннул цIанийсса Халкьуннал дянивсса энергетикалул академиялул мяйжаннугусса академик