РувхIанийсса хъус хъамаритавривур миллат зия шаврил багьана

fgot_6Шагьрулул зума-къирагърайсса Турали поселок­рай бур Сурхай-ханнал цIанийсса кIичIиравалу. Бур МахIачкъалалив имам Шамиллул цIанийсса проспект. БикIан аьркин­ссар Сурхай-ханнал цIанийсса проспектгу.

ЧантI увкусса инсантал ччянива шихунмай лагма-ялтту хъанахъимунил хIисав ларсун, къаххуйми иширттан дайшишру дуллан аьркиншиврия буслай, чичлай, бувчIин буллай, агьалинал дакIурдивун кьутIа тIун бикIай. Шаэр ва прозаик, публицист ва профессор Жанна Абуева мудангу хIакьину хъанахъимуния цилва пик­ри пасихIсса даражалий, бюхханну, асар хьунну бусайсса, учин ччимур сивсуну учайсса, къатIайламунийн, къаххуймунийн къарши буклайнувасса инсан бур. Мунияту Жанна Абуевал чивчумуних диялсса къулагъас дикIай мудангу, мунил пик­рирдал, щугълурдал агьалинавун аваза бутай. Шеърирдаву бикIу, публицистикалуву бикIу, мунил чивчумуниву мудангу баллан бикIай тIайлашиврул, марцIшиврул, ххуй­сса оьрмулул цIанийсса талатаврийн гьаз хьияра тIисса леххаврил чIу.
Март зурул 1-нний бувксса «Молодежь Дагестана» (№8) кказитрайгу дия Жанна Абуевал агьали рувхIанийсса ххазинардацIа хьуну бушиву дащуй бихьлахьисса, хIакьинусса кьинилул сичча оьчулий ккаккан дуллалисса «Великолепный век» тIисса макьала.
Ихтилат Султан-Сулайманнул оьрмулиясса кинораятусса кунма­сса бухьурчагу, му макьалалувагу баллай бия хIакьину хъанахъимуний дакIцIуцIаврийсса леххаврил чIу.
«Султан-Сулайманнуя ласунмур, лахьхьинмур чIявур, хIатта му халкьуннавун уккаврил ца аьдат ласурчагума, миккугу биялсса мюнпат хьунссия. Султан-Сулайман чIун-чIумуй агьалинавун уккайсса ивкIссар, цащала архIал хъунмасса чIапа лавсун нанисса инсангу увцуну. ТIайла бакъа къуццу тIутIисса чиновниктурая рязий бакъаминнал цалва аьрзарду му чIапувун бичайсса бивкIссар», — тIий цIарду дуллай бур Ж. Абуева Сулайманнул паччахIшиву дуллалаврил кьяйдардая. Мяшну бур Жанна, мачча-гъаншивуртту цIакьлин дургьуну, къуллугъру баххай, бачIай замана къабивкIун тIий та замана.
«Гъан-маччашиврул протекция дурагу къадиркIун дур, лайкьми бакъа къуллугъирттай къабитайсса бивкIун бур. ХIатта Султаннухьгума маччачу къуллугърай итансса ихтияр къадиркIун дур», — тIий бур му. ХIасил, хIакьину куннасса иш-тагьар къадикIан аьркинссар тIий бур.
Жанна Абуевал макьалалия цIа дуллалисса Керимхан Умахановлул, «Дагъусттаннал уздантал» тIисса жяматийсса ккурандалул хъунаманал макьалагу дурккунни яла «Молодежь Дагестаналий» («Атмосфера неравнодушия» №11, 22 март). Автор барчаллагь тIий ур хIакьинусса властьгу, чIунгу дащуй дирхьусса, бучIантIимунил буру­ккинттарайсса, къуллугъчитурайн иман дишаву оьчулий ккаккан дурсса Жанна Абуевайн.
Жугу, гьай-гьай, мудангу ххари шару Дагъусттаннал технический университетраву кьатIаллил билаятирттал мазурдил кафедралий каялувшиву дуллалисса, преподаватель хIисаврайгу, чичу хIисаврайгу хIурмат-сий дусса Ж. Абуевал творчествалун лахъсса кьимат бишлашитари. Гъирарай хьунагубакьару мунищал, дакIнийхтуну аьчухсса ихтилатгу бувару.
— Жанна Надировнай, вила публицистикалиясса макьалардах, откликирттах ина цукун бургара?
— Хъунмасса барчаллагьращал кьамул дувара на отзыврду. Ттулва чIу щин-бунугу цаманангу бавну, ттула дакIниймур бувчIуну тIааьнну бикIай. Нава куна цамагу дакIцIуцIаву дуну, нава увкумуницIун акьлай ушаврия ххари шара. Масалдаран, щаллагу дунияллий цIадурксса аьлимчу-востоковед МухIаммад Дандамаевлуяту бувкIуна Надир Хачилаевлуятусса ттул лу буккайхту, уссурвал Хачилаевхъал чулухунмай хIурмат багьунни тIисса чагъар. На хIадур бувсса «Дагъусттаннал кухня» тIисса луттирая цIа дуллалисса, барчаллагьрайсса чагъар бувкIуна Питердая машгьурсса художник Арсен Къардашовлуягу.
Инсантуран инара дуллалисса даву аьркинну душаву асар хъана­хъаврияр агьамсса ци дуссар? Вилва чIуних, мукъух къулагъас душаву, инава учIисса инсан ушиврул барашиннар.
— ЦIусса президент итаврийну даххана хьунтIиссарив, вил пикрилий, власть? Дурив виву ххуймунийнсса вихшала?
— Рамазан АьбдуллатIипов хIакьину ягу лахьхьу политикалувун увкIсса бакIчи акъар. Му ур Аьрасатнал политикалуву сивсусса, савсъсса инсан, аьлимчу, философ. Жунма кIулли агьали махъсса ппурттуву политикалувагу, гьарзатравагу дакI дурккун, коррупциялия шацI хьуну, чиновниктурая чунчу куну, ласу-ка бувхIусса кунма ливчIун бивкIшиву. Агьали цимурцаннуя бувххун, багьтIатIал хьуну бур, ссибуцIлай бур. Халкьуннан бачIвасса мукъурттия мяълум­сса иширттайн бувкIун ччай бур. Рамазан АьбдуллатIиповлунгу, гьай-гьай, бигьану къабикIанссар. На вичIидишара мунах: низам дишин ччай ур республикалий, амма иширайну, практикалий цалва тIимур нани буван мунангу захIмат хъанантIиссар. Дагъусттаннан коррупция нахIу ларчIун дур. Гуж-цIакь бунал заэвманай къия дуваву нахIу лавчIун бур. Мукун загьруманмунин ххуллу кьукьинсса ниятрай бакIчи сукку хьуну ухьурча, мунан гьарца кьини гьарцагу ссятрай ялув авцIуну, зунгу, захIмат буллангу багьанссар, цайннасса вихшала ва цаятурасса жаваблувшинна кIулну. Мукун иширттаву ва давурттаву личностьрал роль хъинну хъунна­ссар. Лидернал пагьму-гьунар, харизма, ватан ххирашиву ва ватандалул бучIантIимуний буниялттунгу хъуннасса дакIцIуцIаву душиву – хъинну агьамсса хасиятрур ва лишаннур.
— Жанна Надировнай, ина ссаяту ва щияту ххарину чичара?
— Ихтилат лирикалия бухьурча, ттул лирика ялу-ялун пашмансса пардаврттахун кIучI хъанай дурив къакIулли. Жува чIявусса, ххуй-ххуйсса инсантурацIа хъанай буру. Ххари буллалимур чанни.
Цуппа мудангу ххарину чичара ттунма ххирасса Буйнакск шагьрулия, ттулла оьрчIшиву, жагьилшиву ларгсса шагьрулия. ХIакьинусса кьинигу на Буйнакскалий хъанахъимунил ялув буруккинттарай бикIара, на мудангу шагьрулуву хъанахъимунил хъирив бавцIуну бура. Му шагьрулул жан-рухI цIудурккун ччива, шагьрулул цIанил сий, хIурмат гьаз хьуну ччива.
Ххарину чичара студентътураягу. Жува аьй-бювкьурдай буру студентътал хьхьарасса бур, дуккаврих гъира бакъасса бур тIий.
Мукун дуккавриву итххявхсса, гьунар бусса студентъталгу бакIрайн багьайхха, ххарил лехлай зун бикIара миннащал. Ттурша студентнал дянив ацIа-ацIния ххюя дарсирдахун багьсса бухьурча, минналшиврий нагу хIарачат булланна, учара на. ЯтIул дипломирттащал институт къуртал буллалиссагу бурхха, миннайнни вихшала. ТачIав студентътал кьабитансса пикри бакIравун бувххун бакъара. Ххуйну экономикалул факультет къуртал бувсса жагьил даврийн уххан къахъанай, къаралчину зий лякъирчагу къащи хъанан дикIай. Университетраву куртIсса кIулшивуртту ларсъсса, цалва пишалий зун къабюхълахъи­сса миннал ци дакI дикIанссар яла?
— Ссаяту ва щияту чичлан захIмат шай?
— Чичрурду дуллалийни, нава инсаннан къаччан бикIан банмагу най бакъарив пикри буллан багьай. Буйнакскалиясса луттираву бувагу ца хха буссия тарихрайн багьайсса, щияту ихтилат бурив, миннан тIааьн къабизан кунмасса. Му ххутталшиврий ттущал ххавхсса бур. Мунияту ттун художественный вымысел хIала бувну, ляхъан бувну чичлан багьай хIакьмунил чIарав.
— Махъсса шиннардийсса цуку-цукунсса ишру ккалли банссия ина вилва оьрмулувугу, жяматран, республикалун агьаммину?
— Вин хIисав хьухьурча, махъ зуманив ттул граждан лирикар дусса хъунмурчIин. На Дагъусттаннай хъанахъимунил хъинну буруккин­ттаравун бутлай бура.
«Дагъусттан – ттул ччаву ва къюву» тIисса луттираха зий бура, марцIну Дагъусттаннан хас бувсса.
Дагъусттан ливну нанаврил яла хъунмур багьана рувхIанийсса хъус хъамаритавриву дур. ХIакьину сийлий дур къуллугърай ушиву, лахъа-хъуншивуртту, цIарду, статусру. ХьхьичIара къадиркIссар жучIара, Дагъусттаннай, чиндалийн иман дишаву. Машрикьлив диркIссар, Дагъусттаннай къадиркIссар. Чиндалул лагъшиву дуллалаву – зун­тталчунал яхI-намусрацIун бувагу къабавкьусса затри, зунтталчунан кьамулну бикIан къааьркинссар цалла адаврай ттангъа хьун дуллалимур. Хъус-кьинилул хъирив багьаврил жунма хъамава битан буллай бур рувхIанийсса ирс-ххазина хъанахъишиву Дагъусттаннал яла багьлул кьиматрайсса хъусгу, хъиншивугу.
— Бюхъанссарив вища жула заманнул вирттаврал (ва калима кавычкарду дакъара тIисса) цIарду рищун?
— Жулва миллатрал бур цалва халкьуннал цIа гьаз дуллали­сса, цивппа зузисса кIанттурдай хIарачат буллалисса арсру. Амма миллат цалва хъирив бачин бансса харизма дусса лидертал ттун чIалай бакъар. Мукунми бия МахIаммад ва Надир Хачилаевхъул. Миллатрал цIаний жаннугу кьурван дунни миннал.
Цуппа ттун бюхлайгу, кьутIлайгу бур хIакьину Дагъусттаннай гьануми миллатирттал цIарду кIицI дуллалийни, лакралмур миллатрал цIа кIицI къадуллалаву. Жува мукун бушаву бигьанма кьюлтIа тIий, лялиян буллайгуру бусса, жугу, ччинахь дужагьрал лама учинсса даражалий чивун бувксса миллатру учинми буклай бакъар. Ца бусрав­сса лаккучу ур, «гьарца миллатрал ххяххабургъил чIунгу, лагабургъил чIунгу дикIайссар, жулла цIана лагабургъил чIун дур, жулва иш багьну бур» тIий. Мукунсса тарап дугьаву къатIайлассар. Жулва иш оьчулий багьну бухьурча, лак шанан аьркинссарив? Лакрал миллатрал жан-рухI шанаву дур, му чантI учин дан багьлай бур, чара бакъа.
Шагьрулул зума-къирагърайсса Турали поселокрай бур Сурхай-ханнал цIанийсса кIичIиравалу. Бур МахIачкъалалив имам Шамиллул цIанийсса проспект. БикIан аьркинссар Сурхай-ханнал цIанийсса проспектгу.
Увкумур тасттикь буллайра ва ца мисал кIицI лаглагисса.
Миллат зия шаврил яла хъунмур багьана рувхIанийсса хъус хъамаритаву дур. Жулва миллатрал кунма авадансса тарих цумур миллатрал бухьунссар? Жулва аькьлу бушиву, дурккушиву, итххяххаву, чантI учаву жунна заралну дацIлан багьайссияв?
— Жанна Надировнай, хIакьину республикалий ххуйсса оьрму дузал хьуншиврул ци дуллан аьркин­ссар ва ци дуллан аьркин­ссару жува?
— Ттун Солженицын личIину къаххирар, амма вил суалданун жаваб дулун ччива мунал му­къурттийну: «Вищава щялмахърайн къарши уккан хъанай бакъахьурча, инава му щялмахъравух хIала къахьунмурвагу бува»
(«Если ты не можешь противостоять лжи, то обеспечь хотя бы свое в ней неучастие»).
Ялагу чIявуну дакIнийн багьай ттунна ппушиву дурсса Шамил Бу­ттаевичлул махъру: «Агар гьарца инсан цала кIанай цайнна дагьаймур даву дагьайкун дуллай ивкIссания, жува ччянива коммунизмалийн бучIанссияв». Вил суалданунсса жаваб диял дуван ва ттула буттал калимагу тикрал дав. Хьурив диялсса жаваб?
— Барчаллагь, Жанна Надировнай, диялсса жавабирттахлу, биялсса ихтилатрахлу.
— Винмагу барчаллагь. На мудангу ххариссара ттулва миллатрал кказитрал журналистнал ттухрасса къулагъасрая.
Ихтилат бувссар ПатIимат Рамазановал