Лакрал школалул тарихрава

fotso_5

Октябрь революция хьуну махъ дуккаврихсса, школарттахсса бургаву бусан къашайсса куццуй ххуй хъанай дарчуну дур. Лакрал дуккаврихсса гъира хьхьичIвагу бивкIхьурча, ттирив хъиннува ян хьуну бур. Мугьали бувксса кунма, дуккаврихун бивчуну бур агьали. Му мугьалттул бакIрай дуккаврилсса буллай бивкIминнал цIардугу хъамакъаритансса дур.

Кьулку шиннардийсса школа

Октябрь революция хьуннин, хIурхIа-хIурхIа тIий, Гъази-Гъумуксса дуниявийсса школа гьаз хъанай бавчуну бур.
Цалчинсса учитель – татар Аьбдуллаев Исабек айивхьуну ур 12 оьрчIахь дарс дихьлай. Хъиривми шиннардий оьрчIал аьдад 30-нния лирчуну дур. 1905 шинал математикалул дарс дишин увкIун ур гъумучиричу ХIусайннул арс Исяев АьбдурахIман.
Школалий, математика да­къасса, дихьлай бивкIун бур оьрус мазрал, тарихрал, географиялул ва цаймигу дарсру.
1906-1910 шиннардий школалий зий бивкIун бур оьрус учительтал: Клементьев Владимир, Зубов Иван ва Мардвинова.
1910 шинал Гъумучиял школалия хьуну бур кIива классрал даражалул школа, марцIсса оьрчIал. Му чIумал дарс дишин Гъумукун увкIун ур ХIажиев ХIадис, хьхьичIва Лув-Жунгутайлив дарс дихьлай ивкIсса. КIира шинавату ва лавгун ур ЧIяйннал школалийн.
Гъази-Гъумучиял округрай 1911-1913 шиннардий тIивтIуну бивкIссар арулва школа ца-ца классирттайсса, мигу – ЧIяйннал, ГьунчIукьатIрал, ШавкIуллал, Ккуллал, Ккурккуллал, ХьурукIуннал.
ГьунчIукьатIрал школалий цалчинсса учительну ивкIссар Полтавалиясса Абраменков Федор.
Дандамаев Аьвдулкьадирдул учительшиврул даву дайдирхьуну дур 1910 шинал Кубаннал областьрай. 1913 шинал ГьунчIукьатIрал школалий зий айивхьуну ур.
1912 шинал Гъумук тIивтIуну бур душварансса ца классрал даражалийсса школа. БакIрайва, школалий учитель-адамина уну, нитти-буттал цалва душру дуклан итакъабакьлай тIий, Порт-Петровскалия (МахIачкъалалия) бучIан бувну бур оьрус учительница – Кора Клавдия Владимировна.
1914-15 шиннардий Гъумучиял оьрчIал школалия хьуну бур «Высшая начальная школа» (Лавайсса даражалул байбихьулул школа) – та чIумалсса дянивсса кIулшиву дулайсса, 4 классрал даражалул школа. Мунил директорнугу ивкIун ур гуржиричу – Оржаванидзе.
Яла захIматсса чIумал, 1918 шинал Дагъусттаннай хьуну дур учительтурал цалчинсса съезд. Мунийгу гьуртту хьуну бур Гъази-Гъумучиял школалул зузалт. Гъумучиял школалул каялувчину ивкIсса А. Скрабе чичлай ур ча­гъар, 12-мур августрай 1918 шинал, Дагъусттаннал просвещениялул отделениялийн: «Щалагу зунттал кIанттурдай Совет власть къадирхьуссаксса, цукунчIавсса ихтилат бикIан къабюхъайссар ттул ихтиярданувусса училище зузи баврия. Мунияту тавакъюри ттун зунсса кIану ккаккан баву цания-ца Щурагьиял училищалуву. Ттул пиша – тIабиаьтрал-тарихрал элму, физика ва география». Та ппурттуву Совет власть дакъаний лакьлай бивкIун бур школарду, учительтурал хъирив багьлай. А. Скрабегу ивтун ур Щурагьиял училищалул хъунаману. Мунал сурат ттигу дуссар Щурагьиял 1-мур школалуву (лицейраву) чIирай лархъун.
ДиркIун дур экономикалул ва политикалул хъинну захIматсса чIун. Кьянатшиврух къабурувгун, декабрьданул 26-нний 1919 шинал дурккун дур «РСФСР-данул агьалинал буккин-чичин къакIулшиву бат дан» тIисса декрет. Дагъус­ттаннайгу 1921 шинал партиялул ккаккан бувну бур яла агьаммурну, гьаризатрал хьхьичIунмур масъалану буккин-чичин къакIулшиву духлаган дуллалаву.
Буссар увкусса учительтал, хъуними классирттал учениктал, буккин-чичин кIулсса хIукуматрал зузалт – цинявппа бивчуну бур буккин-чичин агьалинан лахьхьин баврил даврийн, гайннан учительнан булайсса багьагу буллай. Гьарица кIанай бувну бур «ликпунктру», 15 шиная 50 шинайн бияннинсса агьалинан лахьхьин буллай бавчуну бур буккин-чичин, хIисавртту дан. ХьхьичIва-хьхьичI дуккаврихун бивчуну бур коммунистал, комсомолецтал, ятIул аьскарталну бивкIми, яла махъмигу кIункIу буллан бивкIун бур.
Мяйжанссар, хьхьичIавагу Дагъусттаннай бивкIссар хъинну чIявусса бусурман диндалул мадрасартту. Миннул аьдад хIисавравун ласурча, щалвагу Ухссавнил Ккав­кказнаву бивкIминнул бачIи Да­гъусттаннай бивкIссар. Так чIявуми мадрасарттал гьунар Кьуран бу­ккин лахьхьин баву бивкIссар.
Ча, Граждан дяъвилул чIумал Гъумучиял школалул идара ппив хьуну, чарий чару къаливчIун бур. Мукун бунугу, 1921-22 шиннардийгу, захIматшивуртту къакуну, школа зий бавчуну бур. Ишла хъанан бивкIун бур цIусса махъру: мактаб (школа), муаьллим (учитель), инкьилаб (революция) ва цаймигу.
Та заманнай зий бивкIминнал бусаврийн бувну, просвещениялул идаралул цалчинма каялувчину ивкIун ур Шяпи Къашкъаев. Ганащал архIал, райондалий дуккаврилсса буллай, щиривкIуну зий бивкIун бур Чаринхъал МухIуттин, ГьитIинаев ХIусайн-Гъази, Аминов ХIажимурад. 1922 шинал учительшиву дуллай айивхьуну ур ХIайдаев Аьвдулкьадир. Революция хьуну махъ оьрус мазрал дарс дихьлан увкIун ур Костенко.
Халкь дуккин баврил даву бигьасса къадиркIун дур. Щархъаву совет школарду тIитIин, гай зузи бансса къатри лякъин, гайннувун оьрчIру, душру кIункIу бан бигьасса иш къабивкIун бур. Яла кьянатсса, захIматсса шиннардий оьрчIан чичин-буккин лахьхьин буллай, хъунмасса захIмат бакIрайн лавсун, зий ивкIун ур Дандамаев Аьвдулкьадир 1923-24 шиннардий Лакрал округрал ОНО-рал заведующийну. 1923 шинал учительшиву дуллай айивхьуну ур Жамалуттинов Исягу.
1923 шинал хIукуматрал хъунмасса кумаг бувну, школалун аьркинмур дузал дуллай бавчуну бур. Гъумук 100 парта дартIун дур. 1921-1925 шиннардий ХIажиев ХIадис ивкIссар Гъази-Гъумучиял округрал исполкомрал председательну.
1922-1923-ку шиннардий Гузунхъал ХIасан, лакрал аьлимтураву ва аькьилтураву махъ нанима, лак чантI учин баврих, школартту тIитIаврих чялиш увккун зий ивкIун ур Аьраяллил комиссариатрай делопроизводительну. Мукун ухьурчагу, цала школалухсса мякь тачIав бухкъалавгун, мудангу цала школагу бачин бувну ивкIун ур.
1920-1921 шиннардий Дагъус­ттаннал просвещениялул наркомну зузисса Саэд Габиевлул увкуну бур: «ХIасан, ина вила душнихьхьун дарсру дихьлан ихтияр дулурча, Гъумучиял циняв цалва душру дуклан гьан банссар». ХIасаннул цалва къатраву школагу тIивтIуну, цала душнихь АтIахь дарсру дихьлахьи бувну бур. КIюрххия ахттайннин мюрщими душру, ахттая махъ хъуними душру дуклан занази бувну бур. Му школагу зий бивкIун бур 1925 шин хьуннин.
Махъ бакъа, жуна дакIния уккан къабучIиссар Гьуйннал шяраватусса Аминов ХIажимурад. Ванал оьрмулул тарих, 1930-ку шинал дунияллияту гьаннин, хIурматрай учительну Гъумук ивкIсса, ккаккиялунсса бур. Цуппагу личIину чичинсса масъала бур. ХIажимурадлул дуккаврих­сса гъира чIалай, буттал ссурахъу ХIажинал Къазаннайн увцуну ур. Тикку дуниявийсса элму дуклай, ванаща бювхъуну бур аьрабрай, туркирай, оьрусрайсса дуккаву дан. Октябрь революциял хьукун, Лаккуйн увкIун, Гъумук учительшиву дуллай ва цайминнангу учительшиву дан лахьхьин буллай авчуну ур. ХьхьичIва-хьхьичI лакку мазрайсса школа тIивтIуну, муниву ниттил мазрал дарсру дачин дурну дур. ХIажимурад Аминовлул чивчусса хьхьичIва-хьхьичIсса «Лакку мазрайсса алфавит» бивщуну бур 1922 шинал. Му бур цалчинсса букварь 38 чIапIул лажиндарайсса, суратирттащалсса, аьжамрай чивчусса. Буккаву-чичаву му алфавитрай диркIун дур.
Хъирив шиннардий бувккун бур методикалул каялувшинна ва упражнениярттал сборник. 1924-1925 шиннардий турк, азирбижан мазрайсса учебникру гьарзану итабакьлан бивкIун бур.
1923 шинал Дагъусттаннал наркомпросрал кьамул бувну бур «Устав единой трудовой школы». Мунил мурад укунсса бур:
1. ЗахIматрал школалул агьаммур масъалану хъанахъишиву 8-нния 17 шинайн бияннинсса оьрчIан кIулшивугу, даврил усттарнал бюхъугу лахьхьин баву.
2. ЦIусса школа хъанахъишиву хIукуматрал дуккаврил идара, циву цукунчIавсса цайми диндалул дарсру ва дух аьдатру дикIан къабучIишиву.
3. КъабучIишиву оьрчIан буллан танмихIру. Дарсру дишаву дачин дан ниттил мазрай.
Школалийсса дуккавугу дур кIива шачIанттуйсса.
Мяйжанссар, 1923-1924 шиннардий Дагъусттаннал – наркомпросрал къатIайласса чул бувгьуну, школалийсса дуккаву «турк мазрайн» кIурадаен дан аьркинссар тIисса баянбавуртту дуллан бивкIун бур. Му чулухунмай зий биялсса харж буккарчагу, му даву бакIрайн къадурккун дур.
1926 шинал Дагъусттаннай зий бивкIун бур 6 педтехникум, 400-ннийн бивсса педагогикалул курсру. 1928 шинайн бияннин Дагъусттаннай чичин-буккин лахьхьин буллай бивкIун бур аьраб алфавитрай. Му шинал бавчуну бур ишла буллай латин алфавит. 1930-1931 шиннардий бавчуну бур латин алфавитрай учебникру бишлай. ХьхьичIра аваданминнал оьрчIал хьхьичI тIитIайсса школалул нузру, утти тIитIлан диркIун дур пишачитурал, хъудугьултрал, мискинтурал оьрчIал хьхьичI.
Гъумучиял байбихьулул школалия 1930 шинал арулла шинал школа хьуну бур. Итххявххун, ххуйну школа къуртал бувсса оьрчIру Щурагьун курсирдайн гьан бувну, учительтал хIадур буллай, лагма щархъаву цIу-цIусса школарду тIитIлай, учительнал кьимат гьаз хъанай бавчуну бур. Учительтурал аьдадгу хъун хъанай дарчуну дур.
Аьбиди ХIайдаев