Лакрал диндалул тарих аваданссар

boto_3Уттигъанну МахIачкъалалив СайидмухIаммад-хIажи Абубакаровлул цIанийсса фондрай хьуну бур Теологиялул институтрал муаьллим Аьйшат-хIажи ХIажиевал «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» тIисса лу дунияллийн буккаврин хасъсса хъунмасса конференция. Ва иширая чивчуну буссия жул хьхьичIмур номерданийгу.

Цуппа укунсса журалул конференция батIин пикри хьусса ТВ «Чиркей» телекомпаниялул редактор Аьлишаев АхIмад-хIажинал ва ванацIун кабавкьуминнал хъунмур мурад бивкIун бур лак цачIун батIинсса, хIакьинусса лакрал диндалул тагьардания ихтилатру бансса, миллатран хайрданунсса насихIат-маслихIатирттах вичIидишинсса.
Мажлисрал сакиншинначинал бусаврийн бувну, шикку хъунмасса гъираращал гьурттушинна дурну дур ца лакрал бакъасса, вайми миллатирттал вакилтуралгу, миннавух динчитурал бакъа лакрал интеллигенциялулгу.
Мажлис бачин бувну бур Лак­рал райондалул имам Давуд Тумалаевлул.
Шикку махъру лавхъун бур Сайфуллагь-кьадинал цIанийсса мизитрал имам МухIаммад-хIажи Ссаламовлул, Ккуллал райондалул имам Сиражуттин Кьурбановлул, Аьйшат-хIажи ХIажиевал, МухIаммадрасул МахIадовлул, ХIусайн ХIусайновлул, АхIмад Кьурбановлул, Сулайман Мусаевлул, Бархъаратусса Шамсуттиннул ва цайминнал. Вайннал бувсса ихтилатру личIи-личIисса масъалартту гьаз буллалисса бивкIун бур, миннавух машгьурсса динчитурая, аьлим­турая, щайхтурая бусласисса ва хIакьинусса диндалуцIун бавхIусса масъалартту гьаз буллалисса.
Конференция батIин савав хьу­сса ва хъуннасса, агьамсса даву дур­сса Аьйшат-хIажинахь, цалва шяраву душнихь, ЧIаящиял жяматрал ва уссурссуннал чулуха хъунмасса барчаллагь тIисса махъ лавхъун бур ЦIуссалакрал бакIчинал хъиривчу Аьбдурашид Буттаевлул.
Конференция батIаврил мурадрая буллалисса цIухху-бусу сававну ва Сулайман Мусаевлул кабакьулийну на хьунабавкьура «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» тIисса лу­ттирал автор Аьйшат-хIажинащал ва ТВ «Чиркей» телекомпаниялул машгьурсса щайхтураясса, диндалул ишккаккултраясса, Дагъус­ттаннайсса зияратирттаясса, хаснува Гъази-Гъумучиял шяраваллиясса, миккусса диндалуцIун бавхIусса тарихийсса иширттаясса фильмру ларсъсса АхIмад-хIажи Аьлишаевлущал (аьпа бан цал, гьунар бусса журналист, лавмартсса къачагътурал оьрмулуцIа увсса Аьбдулла Аьлишаевлул уссури цувагу).
Цалла даврия ва цивппа дан дакIнийсса давурттая бусласисса жул дяниву хьусса ихтилатрава ттун бувчIунни АхIмад-хIажи ва Аьйшат-хIажи миллатрал гьун­ттийсса кьинилул хъунмасса буру­ккин бусса, жуйнна, жулла никирайн буттал буттахъая дирмунил, жулва тарихрал, лавгмунил, яла язимунил кьимат бищун къакIулшиврул гьулусан буллалисса инсантал бушиву. Мяйжаннугу, вай кIинналагу ттущал бувсса ихтилатру бия дакIнийхтунусса, диндалул чулуха ца яла хьхьичIунмай лавгун бивкIсса жулва миллатрал хIакьинусса тагьарданух баччибакъулшиву дурну, тинмай бацIан къабюхълахъисса, чил кумаграх къаялугьий, Аллагьу Тааьланал кабакьулийну цащава бан шаймур бан ччай бур тIисса.
«Конференция батIин савав Аьйшат-хIажинал лу хьурчагу, хъунмур ттул мурадрив бия жулва лакрал чиваркI бавтIун, цаннащал ца кIул хьунсса, цаннал тIимур цаннан баянсса.
Гъази-Гъумучиясса фильм дан кьаст лархIусса чIумал, на ттулла давриву цIуххинсса-бусансса акъа уссияв. Аллагьнайн щукру, ттун бакIрайн агьунни хъинну жулва тарих кIулсса Сулайман Мусаев. МунайхчIин кIул хьунни цайми-цаймигу жулва аьлимтал. На тарихчи акъара, щалва миллатрал тарихгу кIулли къаучинна. На лахьлай ура, хъирив лаллай ура. Диндалул кIулшивурттурив динчитурахь, аьлимтурахь цIувххуну, аьркинмур лаласлай ура. Мунияту ттулмур даву тарих кIулсса халкьуннал биялдаралугу дур. ХIакьину жувува чансса къахьунабакьай цалвамунияр тинай къавхьуну, ивчIангу- уккангу, цал тIимур тIайлассар тIутIиссагу. Му къатIайлассар, гьармари аьвкьайсса, гьарнахьри дусса ихтияр итххявхсса гъалатIгу бакьин бансса. Конференция батIаврил хъунмасса кумаг хьунтIиссар цалчин ттун ттулламур давриву. Масалдаран, профессор, аьлимчу Эса Аьбдуллаевлуща гиккун учIан къабювхъуну бия, къаучIарчагу щин-бунугу укунсса журалул давриву кумаг аьркин хьурча, ганачIа кунмасса кIулшивурттал хазна нажагьссанначIа бакъа къалякъинссар тIий ура. Шикку ттун кIул хьунни идавстурая бивзсса наслу, миннал тухумирттая бивзсса вакилтал.
Укунсса батIавурттая хъунмасса хайр бикIанссар тIий ура миллатрангу, миллатрал гьун­ттийсса кьинилунгу, жуйва барачат ликкантIишиврийн умудгу бихьлай ура.
ЦIана жу ссаха зий буру тIурча, масалдаран, вай гьантрай дуккантIиссар Бархъаллал шяраватусса аьлимтураясса, валийтураясса фильм. ДачIи шин ххишалагу хьунни миннаясса материал датIлай. Учин ччисса мура, жула халкьуннал чIявуссалийла миннат буллали бувай, ва даву дуллай буруча, кумаг бувакьай тIий, ца ацIийла тикрал буван багьай. Материал дартIун, фильм дурну мукьах буккай, жухь цан къацIуххав, жугу бусантIиссияхха тIутIисса. Сайфуллагь-кьадинаясса, ХIажи Муса-хIажинаясса фильм дан дакIний ура. Сайфуллагь-кьадинал махъругума буссар тIар, «ХIажи Муса-хIажинал дуаь къадиркIссания на акъа-къатIа хьуну икIанссияв», тIисса. Му лу ххал бан ччай бур. Мукуна дакIний ура ттула буттал шяравалу ШавкIуллаясса фильм дан. Буттал ниттил буслай, ттун кIулли жул шяраву шама муаьллим ивкIун ур оьрчIан аьрабрай чичин-буккин ва цаймигу элмурду лахьхьин дуллалисса. Цуппа ттун кьамулли дуллалисса даву тарихчитурал тасттикь бувмунийн чул бищаймур. Цанчирча гьарца дуллалимунихлу жаваб дулун багьлай буну тIий. Цуксса хIайпнугу, жулва миллатрава чансса къабикIай, му вин ссан аьркинни, циван дуллай ура му даву, тIутIиссагу. Цамур кумаг къабарчагума, мукъуйнувагу дакI дуллай ччива жулва халкьуннал»,-буслай ур АхIмад-хIажинал.
Ва хьунабакьаврил хъунмур савав хьусса «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» тIисса луттирал автор ХIажиева Аьйшат-хIажинан ца цинналусса макьала хас дангу бучIия. Цанчирча ванил уттинин дурсса давурттугу, дуллалиссагу, дан мурадрайссагу хъиривлаявуртту чIярусса дуну тIий, жухьва бусанссагу, учинссагу къачансса буну тIий.
Амма, хавар байбивхьунавхьур, шиккува бусанна.
Аьйшат-хIажинал бусаврийн бувну, ва бивкIун бур диндалиягу архсса, дуниявийсса кIулшивурттахун багьсса инсан. Ва цуппа бур био-химикнал пишакаршиву дусса, Москавлив му элмулун хасну кандидатшиврул диссертация дурурччусса инсан. ДГПУ-раву био-химиялул дарсру дихьлайгу бивкIун бур.
«Цаппаралийлла ттун ккар­ккуна аьжаивсса, ттула шяравасса ЧIаящиял МахIаммад-Апанни итта­лун агьсса макIру. КутIану бусан, макIра хьунни щайх МахIаммад-Апанни (кь.с) ва жула бур увкусса, утти, махъ, ттулва луттиравун лавсъсса, цинявгу 84 щайхтал, валийтал ва аьлимтал. Му дия ца караматшиву, ца дурчIин къашайсса, Аллагьу Тааьланал ссавния ккаккан дурсса аьш. Ттунма хъанахъимунил хъирив лаян къабюхълай на, аьпа бан цал, Чиркайннал Сяид-АпанниначIангу бивссияв. Муналгу дакI паракьат дурну, «Вил оьрмулуву гьарзат хъинмур хьунтIиссар» куну, тIайла бувккунав. Мяйжаннагу, цаппара хIаллава, мунал тIийкун хьугу-хьуна. На вай затру конференциялий був­сса ихтилатравугу кIицI лавгссия.
ДакIниву хъунмасса гъира-шавкь дуну, ахиргу на чак буллан бивкIра, Дагъусттаннай, Лаккуй бур кусса циняв зияратирттайн бивра. Курсирдайн занан бивкIра аьраб маз лахьлан. Ттул цалчинсса, ЧIаящиял МахIаммад-Апаннинан (кь.с.) хасъсса, макьалагу ччянира «Илчилий» дуркссия. Муния махъ Москавлив ялапар хъанай ивкIсса жула шяравачу шаэр, аьпа биву, ЧIаящиял Ибрагьингу ттущал хьунаавкьуссия, кказитрайхчIин кIул хьуну. «Илчилийнгу» оьвкуна кказитрал хъунмур редактор Качар Абачараевнал, коллектив вищал кIул хьун ччай бур тIий. Яла ттухь байбивхьуна цайми-цаймигу щайхтурая, аьлимтурая чичлачу тIий. Масалдаран, Сайфуллагь-кьадиная бия чича тIий. На му даражалул инсан бакъара тIий, сикъаслай бивкIра танийгу. ЧIалай бия лакрал щайхтурая, аьлимтурая чичлачисса даву чIан дакъасса хьхьириксса даву душиву, мунияту нигьгу дия. Мукун лагу-лявкъуна. Цаппара хIаллава ттухь Теологиялул ва миллатирттал дянивсса арардал институтравун дарс дишин нану тIун бивкIуна. КутIану бусан, чан-чанну тIий хъанан бивкIуна, ттулва ххуттавун багьлан бивкIунав. Лакрал чIярусса щархъавусса зияратирттайн ттулва студентътуращал бивссара. Ва уттининсса лу букканнин, на итабавкьу­ссия чIивисса лу. Гиву Замир-Аьлия чанну бувсун буссия. Конференция хьуннин кIира нюжмардул хьхьичI институтрал каялувчитуращал хьунабакьин лавгсса ппур­ттуву луттирал хIакъираву, гайннал увкуна мунал чирчусса давур­тту ларсун нану, миннуцIун дархIуну ДУМД-ращалсса бувчIу-къабувчIурду хъанарча цив бучIанну куна. На лавгссияв мунал арснал арс ИлияслучIан. МуначIату ларсун цаппара давурттив миннан ккаккан дурссия. Шикку цикIуй къадагъа дишинсса бакъар куна миннал. Утти оьрус мазрайн буцлацийни на ми давурттивгу мивун ласунна. Цанчирча цайми миллатирттал халкьгу бур цIухлай, оьрус мазрай му лу итабакьин къабучIиссарив тIий. ИншаАллагь, хIадур банмур банна оьрус мазрайгу. Утти бивщусса луттирай хьхьичIмунивунияр Аьли Къаяевлуягу гьарта-гьарзану бувсун буссар. Ва луттирал ялув зунсса гъира чантI куна на зузисса институт­рал каялувчитурал цала бакIрайн лавсукун харж-хуржлилмур масъала. ХъачIунттая гьиву дагьсса кунмасса иш бия. Барчаллагь цайн хъунмасса. На наварив, ва пулансса даву дан тIий бура тIий, жулва миллатрал гуж бусса, арцул жип ганзсса халкьуннацIух къабуккантIиссияв. Му ттул дакIнин къакьамулсса зат бур. Ва лу итабакьингу ттул каялувчитурал сипта дия. Вайннал куна ттухь, «зул лакрал щайхтал, аьлимтал, диндалул ишккаккулт хъинну чIявусса буссарча, бугьара­сса, хъунмасса луттирал ялув зузу», куну. Харж-хуржлилмур масъала щаллу банну кувкун, ттун цикIуй захIмат бакъая даврихун багьан», — бувсунни Аьйшат-хIажинал.
Уттинин Аьйшат-хIажинал лак­рал щайхтураясса ва аьлим­тураясса луттирду бакъасса, Сиражуттин Кьурбановлущал архIал лакку мазрай чивчусса чак байсса куц лахьхьин буллалисса жужгу итабавкьуну бур.
Ванил бусаврийну «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» лу­ттирал тираж дусса дур азаруннийн дирсса.
Жул ва хьунабакьаву сакин дурсса Сулайман Мусаевлул шикку кIицI лавгунни хIакьинусса кьини лакрал диндалул литература мис­кинсса, къаххуйсса душиву. Ванал бусаврийну, уттинин диндалун хасъсса цаппара луттирду бивкIун бур Аьбиди ХIайдаевлул. Утти Аьйшат-хIажи ХIажиевал дуллалисса давугу дур багьа бакъасса, хъуннасса.
«ЧIяруми ва луттиравун дагьсса динчитурал цIарду, ххалбигьавуртту дурну, цIуххавуртту дурну, дунияллийн личин дурну дур ванил. Ва бур хъунмасса захIмат. Утти вайннал пикри бур ва луттирал видеодискгу дансса», — увкунни ванал.