Ина жун дакIния къауккантIиссара

fgot_2Вих хьун захIматсса макI кунна ларгунни шин Гъазибутта акъа. Ча-унугу личин куна чIалай, хьулувух уххавай урхха тIий ялугьлай. Амма, цал ахиратрал ххуллийх лавгма зана къаикIайсса ур. Ттула дакI цахъисрагу рахIат хьунхьуви тIий, чичин ччан бивкIунни ванал оьрмулия.

Гъазибутта увну ур март зурул 12-нний 1946 шинал, 7 оьрчI бусса ХIанзал-Гъазихъал (Хазайн) Макьсудлул ва Шамайл кулпатраву. Хъусращиял дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, увххун ур Дагъусттаннал учительтал хIадур байсса институтравун, физикалул ва математикалул факультетрайн. Институт буккайхту ца шинайсса аьрали буржгу лавхъун, шанна шин дурссия Карабудахккантуллал райондалийсса Гели тIисса шяраву школалий дарс дихьлай. Ци неъмат чил билаятрай бунугу, буттал мина, тIабиаьт, уртту-щин ххирашиврул зана хьуну, буттал шяраву дурссия мина.
МяйцIалку шиннардий зий уссия Хъусращиял колхозрал председательнал хъиривчуну, ревизорну. Гания махъ, ахиратрал хьуннин, зий уссия цал учительну математикалул дарсру дихьлай, яла школалул директорну. ЧIивину унува захIмат буллай вардиш хьуну ия. Школалий дуклакисса чIумала гьарца шинах, гъинтнил каникуллай, цала ниттиуссичIан зунттавун яттикъушлийн нис ххилан лагайсса ия. Мукунсса чIава жагьилтурал, нис духхаву дакъагу, яттичIа дансса чIярусса цаймигу давуртту дикIайсса диркIссар (ятту ттизлазини ккуркки буллан, ца-ца багьсса ятту зана битан, яттикъуш щинал щаллу бан, гьарцагу хъунхIухчил буюр биттур буллан). Миккугу ххуйсса яттил нис шардайгу, захIматрал кьинирдан ужагърай барачатшивугу хъанан диркIссар. Мукун чIивину унува даврил сасан увсса Гъазибутта, чув, ци даврий унугу, ци захIматшиву хьунадакьирчагу, дан аьркинмур, га яла захIматмургу бигьамур кунна дуллай, гьунттийнин дацIан къариртун дуван чялишссия.
Колхозрал председательнал хъиривчуну зузисса чIумал, хъунисса ххуйшивуртту, колхозниктурансса хIаллихшиннарду дурссия. Хъусращиял колхоз сакин дурну мукьах, Бажиганнайсса даэрдай навтлил къеппи чирахъирттах бивкIсса хIухчалт, цува ацIайхту, электричествалул щаллу бувну, цамур чаннасса дунияллийн буккан бувссия. Колхозрал тарихраву къархьусса, яттия дукьайсса ппал лахъсса кьяйдалий дарххуну, ххуйсса ккаккияртту хьуссия. Чув, ци даврий зурчагу, ка чапал къадурну, лажин кIялану захIмат бишин, даву дан ччиссия. Гъазибуттал кьариртунни Хъусращиял жяматран оьрчIал оьрчIай аьпа тIунсса хъус. Кьири дяркъу дусса кIанттай жучIара ахъулсса къашайшиврийн мукIруну бивкIсса жяматран, Воронежрая лавсун увкIун, ахъулссаннул мурхьру бувгьуну, ххяххайшиву ккаккан бувну, хайр ласласи бунни. Гьарцаннал хIаятраву мурхьру бугьансса кIанттул сант рутлай, ми уттабуккансса шартIру буслай, жалгъарду буллай икIайва. Ца мурхьирай кIира-шанна журасса ахъулсса ххяххайшиву ккаккан бувна. Гъазибуттал карунналу аьрщаравун кьувтIусса щяпагума, уттабувккун, тIутIайх бичайва. КIулхьунссия ванан уртту-щинал маз. Мудан литература ккалай, мурхьирдаясса гьарзат кIул буллан икIайва.
Ттул щалва талихI му бия, ттуцIуна кабавкьусса ушиву. Ттул цIуллушиву дакъасса чIалай, ттуй аьтIий, ттун рахIатшиву дуллан икIайва. Ванияр 37 шинал хьхьичI на хъинну инжит хьунав. Га чIумалгу, ганияр махъгу ттул цIуллушиврул къаралданий авцIуна, ттуй аьтIийна икIайва. Я цалла жандалий, я харж шаймуний мяш къавхьуну, на ххассал бувнав. Нава бусласимур тасттикь бан, ца укунсса затгу бусанна. Ттул азарданунсса дарув Дагъусттаннай къаляхълай, Гурьев шагьрулий бусса кIул бувну, цува лавгун, лавсун увкIуна. Гъазибуттан къаххирая цалва буруккин цайминнайн бутлай, чIун гьан дуллан. МахIачкъалалий бикIу, Москавлий бикIу, щаллусса шинай давугу кьариртун, ттулсса буллай уссия. На Москавлий азарханалий буссаксса чIявуссалийла ттучIан увкIуна. Тийхва ацIан бюхълай акъая, шаппа ниттичIа кIива мюрщисса оьрчI буссия. Тания мукьахгу ттул цIуллу-сагъшиврул къаралданий авцIуна, биян къабувсса шагьру, санатория къабивтуна.
ОьрчIангу Гъазибутта кун­масса ппухълу гьарзасса къабикIайхьунссар. Бутта сагъну унува, сант дагьтари, оьрчIахь тикрал буллай, дакIнийн бутлай бикIайссияв. Шагьрулий Ссихьрал театр, цирк бусса баяйхту, бигьалагай, бялахъай кIанттурдайн бувцуну лагайссия. Вай шяраву ялапар хъанай бушиву, вайннал тахсир бакъархха тIий, Лаккуя шагьрулийн бувцуну лавгун, 9-10 гьанттагу бувну, бигьагулавгун, оьрчIругу, цувагу рязийну бучIайва. ОьрчI къашавай хьусса чIумал, гьан бувара дарув тIий, чIун гьан къадуллай, ивзун МахIачкъалалийн лагайва. Гиккугу къалякъирча, бакъая тIий ачIа учIавияв тIий, гиччава самолетрай левххун Москавлийн, гьунттийва дарувращал шавай ияйва. Та чIумал, цIана кунма, гьарца къатлул мурцIний, кув сагъсса, кувгу сакъатсса, даруртту баххай аптекарду къабикIайвахха. Уссурссу, мачча-гъанми, агьлу-авлад ляличIийнува ххирая. Вагу ттулли, тагу маччассар тIий, чялишну минналсса буллай, чIарав ацIлан икIайва.
ЧIявуя ванал дустал, гьалмахтал. Цал вихшала дурманан цIакьсса, хиянат акъасса дус шайва. Хъиннува ххирая школалий ца классраву дуклай бивкIми, уссурваврал ара дикIайва.
КкурчIав щябивкIсса оьрмулул бугьарасса хъами, арамтал мудангу дакIнин утлайнма бикIай. «ХIайп, жул Гъазибутта ивкIссания, жул чIарах бурув, бакъарув, зун ци аьркинни ттуя, тIалав дувара, дансса дурив, аьркинсса дурив къаувкуну чIарах къагьантIиссия. Увххун ттучандалувун, нахIу-нацIу ларсун кьаритайссия», — тIийнма бикIай. Мунийну, ми дуркуну чIун лахълай къабивкIссарча, оьрмулул бугьарасса инсантуран цахра дурсса чIирисса аякьа, къулагъас бусрав хъанай диркIссар. Мукунсса тIул-тIабиаьтгу гьарцаннаву къадикIай. Гьарзану зумусса махъ бия, «Живите», «Яширартал, яшира» тIисса. Ва икIайва дуниял дачIра къаритан дунияллийн бувккун мабикIаруча, инсантуран мюнпатранну «Яшира» тIий учайсса махъ. Хасият кьянкьану чIаларчагу, дакIнил хъиншиврул бутIа ххину буллуну бия. Ужагърай хъамал бакъасса кьини къадикIайва. Зувивахъул ахъулссаннул мурхьру бусса багърава ца ахъулссаннул ккуза баххан къаикIайва, бачIайва цала ахъ бакъанан. Хъинну рязи акъа икIайва жагьилсса ник шярава шагьрурдайн дизлазаврия. «Зун, захIмат бан ччиманан, шикку чанмур цир», — тIун икIайва. Жула шяравучу ивкIуну, жижара бан Гьанжилив лавгсса, сукIурай щябивкIсса ихтилатраву, Лаккуй ци хаварду бия тIий, Лаккуя бувкIнахь яхши-хашрайсса чIумал, ца Лаккуя шагьрулийн ивзсса хъусичунал: «Инагу кIий ци зий урарч, Гъазибуттай, кIийния духIин дусса инсан ливчIун акъар тIар» — тIисса гъалгъа сукку бувна. Ва ца къучагъшиву цалла дурсса хханссия, хъинну сси бизан бувна тIий увкIуна. «На кIа ина лявхъусса, увсса, ина хъуна хьусса, вил нитти-буттал оьттугу, ттаркIгу дирхьуну дурсса буттал миналий чирахъ лещан къабитлай ялапар хъанахъисса цайминнавух ура. Инава щивух уссарав, цумур Министерствалий зий уссарав бусилар» — куну, цаппара махъру учав тIий уссия.
Бусайсса махъ кьянкьасса, учин багьаймур иттав учайсса ия. ТIайламур ххирая, цалагу тIайламур бакъа къабайва. Жяматрангу, архIал зузиминнангу бусраврай икIайва, мунал дакIниву чапалсса хIужра бакъасса чIалан бикIайхьунссия. ТIайлану тIутIимагу, зузимагу къаххирасса заманнай мадара кIункIу-хъитгу айва, амма цува марцIшиврул ххув шайва. Гъазибуттал оьрмулул ххуллу бавхIуну бия оьрчIан кIулшиву дулаврищал. Школалий дуклай унува физикалул, математикалул чулуха итххявхсса икIайва тIун бикIайва ванащал ца классраву дуклай бивкIми. Цалва пиша лавайну кIулъя. Цаяра цIа дуллалисса чIумалгу «ттухь АхIмадихъал Кьурбаннул дарс дирхьуссар» учайва. «ОьрчIру личIи, ахъулссаннул мурхьру личIи бакъассар, оьрчIаха багьайсса захIмат бивхьуну, тарбиягу бувну, кIулшиву дулурча, миннал ххуйсса «ахъулсса» дулунтIиссар» чайва. «Ттул оьрчIан ЕГЭ-ран кумаг къааьркинссар, лахъсса баллу ласунну математикалул ЕГЭ къадансса оьрчI акъассар» тIий, дакI дарцIуну икIайва. Оьнасса чIумал сканвордру дуцIин дуллан икIайва, миннул ня «щядикIан» къаритайссар чайва. Шахматиртталгу гужсса минахуръя. Каялувчи хIисаврай, тIалавшинна дусса, зузалтрай, дуклаки оьрчIай дакI аьтIутIисса, вайннан, ци журалий бунугу, ххуймур, хъинмур бан ччай, ххяуккавай ачайва. Щин-дунугу хъиншиву дан бюхъарча, цаява цува рязийну, ичIурагу ххаришиву дикIайва. Коллективрал дяниву бусраврай икIайва. Ужагърай кулпатралгу заллу ия. Даврий коллективралгу заллу ия. КкурчIав мукъулгу заллу ия. КутIану учин, хIакьсса «Хазайн» ия.
ЧIярусса шиннардий ялун нанисса ник лайкьсса даражалий тарбия дуллай бивхьусса захIматрахлу бищайва вил кьимат.
Лайкь хьуна «Почетный работник общего образования Российской Федерации» тIисса цIанин. Яла хъунмур вил цIагу, цIукугу, Гъазибуттай, жяматраву лирчIсса инсаншиврул цIар.
Ци банссар, вил оьрму муксса чивчуну бухьунссия. Ина алжаннул ххари аннав, гьав нурданул дуцIиннав, жугу ина дакIнийну личIаннав.
Амин!
Вил кулпат Гъазибуттаева Саржанат