Дагъусттаннал Президент Р. АьбдуллатIиповлул пресс-конференциялий

fgot_13Апрельданул 19-нний МахIачкъалалив хьунни Дагъусттаннал Президент Рамазан АьбдуллатIиповлул цанчинсса пресс-конференция. Сайки 2 ссят ва дачIинний Дагъусттаннал бакIчинал телевидениялул тIайланнасса эфирдануву жавабру дуллунни республикалул халкьуннал буллусса суаллан.

Суал: Республикалул каялувчинал къуллугърайн увкIсса чIумал Ина бувсуна инара дансса давурттал хIакъираву. Вай цаппара зурдардил дянив цичIав даххана хьуссарив инара дан ккаккан дур­сса давурттаву?
Р. АьбдуллатIипов: Дахханашивуртту хьуссар чIярусса. Ттун республика, микку хъанахъимур – гьарзат ххуйну кIулссия. ДукIу ттул лугума бувкссар «Ттул Да­гъусттаннал агьлу» тIисса. Амма зий айивхьуну махъ кIул хьунни кризис цуксса куртIсса дуссарив, яни циксса чIярусса диялдакъашивуртту диркIссарив. Цавагу бутIа цин багьайкун зий бакъар республика хьхьичIуннай давриха. Мукунсса тагьар дия чIярусса шиннардий. Электроэнергия буллуну бур Пятигорскалухьхьун, жува иширайну му бутIуй каялувшиву дуллай бакъару. Мунияр ххишалагу, личIи-личIисса инсантал бур электроэнергиялух дартIсса арцурду цайхра дачIлай, яла чичлай бусса бур Дагъусттаннай бурж буссар тIий. Ми чIярусса арцур, республикалул бюджетрал бачIи. Дагъусттанлувтурал токрах арцу дуллай бур, амма ми арцу бюджетравун диллай дакъари. Яни ми жулла республикалуха зий дакъар.
Мура тагьар дур газрал, навтлил, чавахъирттал бутIравугу. Хъунма­сса хьхьирия ца кIапIикIрагу най дакъар республикалул бюджетравун. Промышленностьраву зузисса Дагъусттаннал халкь хIисавну бур 9 процент. Му цукунсса обществар?
Мунияту на баян бувсса программарттавасса ца хъанахъиссар «ЦIусса индустриализация». Иширайну гьармур цIуницIа дан багьну бур.
ХIакьину на цIана жува бусса тагьарданул анализ дуллай ура, жува ци тагьарданий буссарив, ва ттинияр тихунмай ссаха зунссарив кIулну бикIаншиврул. Власть буржлувссар зун, захIмат буллан ччиминнан кумаг буллан. Властьран мукунма аьркинссар зун къахъанахъиминнангу кумаг буллан.
Суал: 60-70 шиннардий республикалий дуккаврил сий дия, дуккаврихун багьсса чIявусса бия, билаятрай чIявусса аьлимтал, духтуртал, литератортал, культуралул, магьирлугърал ишккаккулт бувккуна. ЦIана тIурча дуккаву бусравну дакъар. Циванни иш укун багьсса, ци бан аьркинссар халкь буниялану дуккаврихун багьаншиврул?
Р. А. АьбдуллатIипов: Дуккаву – му ттизаманнул обществалул оьр­мулул ца агьамсса бутIар. Ччимур обществалул яла агьаммур капитал ва луртан хъанахъиссар дуккаву ва элму. Дагъусттаннай дуккаву духлаган дурну дур. Бур уттигу преподавательтал ва учительтал цалва намус марцIну ябувсса, амма аьмну цIанасса дуккаврил системалия кумаг къахьунссар жува кризисрава буккаврин. Дуккаврил система щаллара даххана дан аьркинни: школалулссагу, вузралссагу. ХIакьинусса кьинилул агьамми проектирдавасса ца – «Просвещенный Дагестан» хъанахъиссар. ХIакьину жунна микку чIярусса дахханашивуртту дан аьркинни.
Суал: Дагъусттаннай чIярусса аьрщив гъайтIий бакъар. Вил пикрилий, ци бан аьркинссар шяраваллил агьлу аьрщараха зуншиврул, аьрщарая мюнпат ласланшиврул?
Р. АьбдуллатIипов: Дагъус­ттаннай ишла къадуллай бур 50 азаллихъайсса гектарду гъайчайсса аьрщарал. Районнал ва шяраваллал бакIчитурал дикIул, накIлил ва цаймигу бакIлахъия ласаврил жаваб дуллай бакъар. Мунияту райондалул бюджет 80% дотациялийну щаллу хъанай бия уттинин, ттигу мура тагьар дур. Утти районнал бакIчитурал 25 журалул бакIлахъиялул жаваб дулавантIиссар, ми бакIлахъиярттал ккаккияртту хIадур дуллалиссар республикалул экономикалул министерствалул. Агарда райондалул бакIчинал гьарца шинах чанва-чанну 1-вагу процентрал райондалул бюджет щаллу къабулларча, га тикку зузаврил мяъна дакъассар.
Суал: Цалва къуллугърал бурж биттур буллай жанну дуллусса полицалул зузалтран оьрчIал садик бансса ният дуссарив?
Р. АьбдуллатIипов: ОьрчIал сад чара бакъа бантIиссар ва шинал ахирданийннин. Агарда МахIачкъалаллал мэр Саид Амировлуща ва виваллил иширттал министр Аьбдурашид МахIаммадовлуща къабюхъарча садик бан, ттулва къатта булун багьанссар, цамур банмур бакъари.
Суал: ЧIявусса дагъусттанлувтал республикалия лавгунни, гай Аьрасатнал личIи-личIисса кIанттурдай иш бавчусса бизнесчитал хьуну бур. Минная республикалун мюнпат хьунссарив?
Р. АьбдуллатIипов: Яла агьамми проектирдавасса ца хъанахъиссар «Диаспора – опора Дагестана». Жун ччай бур диаспорарду яни кьатIувсса жулва агьлу жунма мюнпатну зий. ХIакьину бур рес­публикалун кумаг буллалисса жулва ватанлувтал. Масалдаран, цинявннан кIулсса Сулайман Керимов, Зиябуттин МахIаммадов, МахIаммад МахIаммадов, Оьмар Муртазялиев, Балаш Балашев ва цаймигу. Миннал Дагъусттаннай балжисса затру дуллай бур, спортрал центрду буллай бур. Гьай-гьай, бур жулва ватанлувтал республикалия лавгун, чIиримур Ватан хъамадиртссагу.
Жулва диаспоралущал архIал ишакаш дуллансса сайки 100 президентнал проект хIадур дуллай буссар.
Суал: Та къуртал хьунтIиссар Дагъусттаннайсса дазу-зума дакъа закон лиян дуллалисса ишру? Ччай бур паракьатну яхъанан, дустурайн оьвчин ва миннан ци-бунугу къахьунссархха тIисса вихшала дикIан.
Р. АьбдуллатIипов: Му суалданул буруккинттарай нагу ура. Гьарца чулуха, тийхгу, шийхгу литIлай бур жулва оьрчIру. БувчIлай бур, ва дяъвилий ххув хьуми къабикIантIишиву. БувчIин аьркинни, жулла душиву тамансса кьуват бусса паччахIлугъ, жувагу, жулва инсанталгу буру­ччин бюхъайсса. Жува мукун чара бакъа бугу бантIиссар. ХIакьину республикалий хъинну мюнпатну зий бур Мюхчаншиврул федерал къуллугъ. Гьаксса чялишну зий бур МВД-лул структурарду. На шикку уссаксса хIаллай къалирчIунни царагу аьч къадурсса захIматсса закон лиян даву. ЦIана ттул тавакъюрайну Аьрасатнал виваллил иширттал министр Владимир Колокольцевлул Дагъусттаннайн бучIан бунни 20-яргу ххишаласса пишакартурал бригада МВД бучIи бакъасса зузалтрацIа марцI буккан баншиврул ва общество марцI буккан баншиврул. Му даву утти аьямну чIалан диркIунни. Махъсса ппурттуву буллай бур кьюлтIсса бандитътурал кьюкьри духлаган дуллалисса спецоперациярду, масалдаран, Гимриллал шяраву.
Жагьилтурал буллунни укунсса суал? «Бюхъайссарив давудакъашиврул масъала щаллу бан, жагьилтуран цIа куну зузи кIанттурду дузал баврил хIакъиравусса закон кьамул даврийну?
Р. АьбдуллатIипов: ЦIана хIадур буллай бур Дагъусттаннал Президентнал проектру ишакаш даврин хасъсса отдел. На оьвкуну буцав яла за кIулми, яла дурккуми жагьилтал конкурсраву гьуртту хьун. Хъинну хIадур хьусса, дурккусса жагьилтураща бюхъантIиссар цанна давур­тту лякъин властьрал органнавугу, коммерциялувугу. Амма мукунми лап чансса бур, чIявуминнал дип­ломру къалпсса бур.
Суал бия Аьрасатнал аьралуннаву къуллугъ баврил хIакъиравуссагу. Мунин жаваб дуллай, республикалул каялувчинал бувсунни Да­гъусттаннал оьрчIру аьралуннаву къуллугъ буллан аьркиншивруяр ххишала, аьралуннал училищардаву дуклангу аьркиншиву. «Гьашину жура дантIиссар Дагъусттан Аьрасатнал паччахIлугъравун буххаврил 200 шин шаву. Итабавкьуссар му иширал хIакъиравусса ХIукму. 200 шин хъунмасса муттар. Жува ца билаятрал – Аьрасатнал инсанталлу.
Суал: Жула хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлул увкуна укунсса махъру: «Агарда гьунттий ттул ни­ттил маз бат хьурча, на хIадурссара хIакьинува ивчIан». Циванни дакъасса сивсусса ва кьянкьасса политика ниттил мазру буруччаврин хасну?
Р. АьбдуллатIипов: Му масъалалул хIакъираву цимилагу увкуссар сивсуну ва кьянкьану жулвамур пикри. Ттинин къадурну диркIсса чIярусса давуртту хъирив лаян дан аьркинни, миннувух миллатирттал мазурдил зузалт хIадур баврилссагу. Ниттил мазру кIулну бикIан аьркинссар циняв интеллигентсса инсантуран. Гьарца кIанай зунтIиссар мазру лахьхьаврин хасъсса программа. Лахьлан аьркинссар оьрус мазгу, ингилис мазгу, бюхъавай кIулну бикIан аьркинссар аьраб мазгу.
Суал: ХIакьину аьрщи дуллай бакъар аьрщарай зун ччисса инсаннахьхьун. Мунил хIакъираву чIявуну чичлайгу бур. Му масъала цукун щаллу бансса пикри бур вил?
Р. АьбдуллатIипов: Цаппараннан аьрщи личIи дурну дур, амма гай кIа аьрщарай шиннардий зий бакъар. Гайминнан аьрщи дурагу дуллай бакъар. «Аьрщаран хасъсса закон» ишакаш дуллалисса чIумал бакIрайва тIайла дакъашиву хьуну дур. Дагъусттаннай пайру бавчIуну бакъар. Гьарца колхозчинан аьмсса аьрщарая цанмасса пай личIи бан аьркинссия. Яла ганал цалва пикри бан аьркинссия га пай цукун ишла бан бурив. Му даву дан аьркин­ссия 15 шинал хьхьичIра, колхозру духлаган дуллалисса чIумал. Да­гъусттаннай тIурча колхозрал циняв аьрщив 49 шинай куну ца инсаннан ккаккан дурну дур. Микку инсантал хъяврин бувсса иш хьуну бур. На тапшур бав му иширал хъирив лаян ва гьарцаннан цаннасса аьрщи ласун кумаг бан.
Республикалул бакIчинахьхьун цаппара цаймигу суаллу буллунни, ми цинявннухьхьун жавабру дуллунни.
ХIадур бувссар ХI. Аьдиловлул