Гъумучиял Нажмуттиннуя ЦIахъардал Рамазаннул бувсмур

chi_5Аьлил арс Аьлиев Рамазан увну ур 1932 шинал Ахъушиял райондалийсса КуркIайлив. Ва ур цала жяматраву яла гьарзами хъу-лухччал, 2500-нния ливчусса яттил, 500-ннийн бивну бивкIсса гъаттарал заллухъруну бивкIсса агьулдануву хъуна хьусса, чIивину унувава яттичIан занай аьдат хьусса инсан.
АцIра шинавусса Рамазан ахьтта мукьра шинай занай ивкIун ур яттищал Къаранугъайнава РутIуллал райондалийн ияннинсса ххуллурдайх.
1935 шинал дурккун дур хIукуматрал закон, ккаккан був­ссаннуяр ххишаласса ризкьи булун колхозрахьхьун. Ци банссарив къакIулну ливчIсса Рамазаннул буттангу, цува хъинну рязину акъа унува шяраву колхоз даврий, ятту-гъаттара булун багьну бур. Ми буллуну сайки ацIва гьантлува, «ина коллективизациялийн къаршисса хаварду инсантурахь буслай ивкIун усса ура» тIий, шяравучунал аьрзалийн бувну, бувкIун райондалия НКВ-далул зузалт, Аьли кулакшиврий ккаккан увну, увцуну лавгун бур. КIилчинсса аьрзирайн бувну, НКВ-далул дуснакь бувну бур Рамазаннул нину ва хъунмур ссугу. Буллуну бур ми Лаващиял дуснакьрахьхьун.
Му ппурттуву Щурагь хIакинну зий ивкIсса Рамазаннул ниттил ссурахъу Оьмардул, лавгун Лаващав, итабакьин бан бувну бур дуснакьраща нинугу, ссугу – 15 гьантлува. Арулла шингу дуснакьраву дурну, увкIун ивкIун ур ппу шавай. Амма увкIсса хьхьунува увкIун НКВ-далул мукьа зузала, арулва оьрчIал ччанналун бувтсса парас гьаз бувну, лавсун бавчукун, ссибизаврил ци банссарив къакIулну ливчIсса бу­ттал цайнна цалла чIила щуну дур. Оьттул най унува, ппу увцуну лавгун бур Ахъушав. Гания махъ Рамазаннун цала ппу ккавккун акъар.
Ппугу акъа ливчIукун, ниттин кумаг буван багьлай бушиву чIалай, 13 шинавусса Рамазан лавгун ур хIухчуну колхозрал яттичIан. Амма гьарца шаттирахун муна-танал «Да, ккулакнал арс тIий», аьркиннугу-къааьркиннугу бахчилай бушиву чIалай, кьадиртун цалла шяравалугу, увкIун ур Гъумукун, Лакрал райондалийсса цания ца колхозрал яттичIа ацIансса пикрилий. Зий ивкIун ур цалчин Хьур­ттал колхозрал яттичIа, кIилчин – НицIавкIуллачIа, шамулчин – ШавкIуллал колхозрачIа. Гьарца ххуллу-ххуттаву тIиссакссагу, тIайлашиву ххирасса, даччин дуллай аьдат къавхьусса Рамазаннул дакI лаллай дакъахьунссия, ахиргу, га лавгун ур Саэд Габиевлул цIанийсса колхозраву цува зунсса даву дурив цIуххин. Увххун ур колхозрал председатель Щурпаев Нажмуттин щяивкIсса кабинетравун. Бувсун бур ци мурадрай цува увкIссарив. Аьпа биву, Нажмуттиннул, хъинну вичIигу дирхьуну Рамазаннул бусласимуних, увкуну бур: «Агарда даву цила багьайсса куццуй данна тIий увкIун ухьурча, даву дакъахьурчагу ду дантIиссар», — куну. УчIан увну удаман, икьрал дурну дур, Рамазаннухьхьун яттил бригадагу буллуну, кьамул уван цувагу жула колхозрал членну. Цува мукун ххуйну кьамул увсса инсаннахь барчаллагь цукун учинссарив къакIулну, мадарасса гьантри лавгун бур пикри буллай. ЦачIава зузисса гьалмахчунахь цIувххукун, ганалгу маслихIат бувну бур ца карщи яттил нисирал ларсун насу куну. Лавгун ур Рамазан, яттил нисирал карщигу ларсун. Увххун ур Нажмуттинхъал ларзулун. Гассят чIаравсса къатлува увккун, Нажму­ттиннул уххан увну ур Рамазан къатлувун, цIувххуну бур ци мурадрай увкIра куну. «Чансса яттил нис ларсун увкIра, Нажмуттин», — куну бур Рамазаннул. «На нис дакъа ливчIун уссаххай уссиявварч», — куну, уххан увну гагу чIаравсса къатлувун, щяивтун столданух, буккан бувну кIива румкагу (цанма чIивисса, Рамазаннун хъунмасса), бувцIуну бур аьракьилул. Рамазаннул гассят увкуну бур: «Нажмуттин, на хIан бюхъавай къахIачIарахха», — куну. «Рамазан, аьракьи къахIачIан аьркинсса кIану гана га столовайри, ттучIа шарда бучIиссар», — куну, бувцIуну бивхьусса аьракьилул румкарду хIавчIун бур.
Муния махъ, лях кIира-шанна кьини ларгун, Нажмуттиннул бавтIун бивкIун бур колхозрал правления. Мунийн оьвкуну бивкIун бур сайки циняв ризкьичитурайнгу. Бувну бур ихтилат колхозрал хъус ядан, дуруччин аьркинссар тIисса. Яла, изан увну колхозрал бухгалтер Юсуп, урувгун журналданухгу, ххал дува куну бур Нажмуттиннул цума хIухчил цими шин хьуну дурив жулла колхозраву зий, миксса килорду яттил нисирал, ца кило шинай хIисавну, миннай чича куну бур. «Масала, Гьущиннал Ттаттал жучIава зий дурну дур 11 — шин, чичин мунай 11 кило. Рамазаннуй чича ттучIан ларсун увкIсса шанна кило нисирал».
Му бакъассагу, Рамазаннун дакIний ливчIун бур ялагу мукунмасса цайми-цайми ишругу. Ца чIумал, га диркIун дур, аьпа биву, ОьмархIажи ЦIаххаев райкомрал 1-ма секретарьну зий ивкIсса шин. Га шинал 5-6 колхозникнан пикри хьуну бур, лавгун колхозрал председатель НажмуттиннучIан, дула учин ихтияр шагьрулул зуманивсса аьрщарай цанна къатри дувансса. Му масъала кIийла гьаз бувну бур Нажмуттиннул хьхьичI. Къатри дуллансса аьрщи колхозрал дакъассар тIий, Нажмуттин рязи ан къавхьуну ур. Яла ми, чивчуну аьрзагу, лавгун бур ОьмархIажиначIан. Чивчумургу бувккуну, ОьмархIажинал куну бур: «НажмуттиннучIан оьвчиннача зул мурад щаллу бува увкуну, зу насияра кIа зунна къатри дан пикри хьусса кIанттай цуманан цими кв. метра аьрщарал дагьлай дурив ххал дара», — куну. Ми 1-маначIан аьрзирай лавгшиву кIулну бивкIун бур Нажмуттиннунгу. Цалчинма секретарьнал изму буллукун, къалавгун бикIайссияв, лавгун, булувкьуну бур гай метрарду дихьлай, аьрщив личIи дуллай. ЧIал къавхьуну ялун увкIсса Нажмуттиннул увкуну бур: «Бургияра гьалмахтал, агарда му аьрщарай къатта бансса кьасттирай гьану буклай ххал хьусса инсан, на ненттабакIравун бивтун къаутарча, адамина акъара! ТтучIа ххишаласса аьрщи дакъассар, колхозрал правлениялул членталгу рязину бакъанува, ттуща аьрщи дулун къашайссар», — куну. Му ца ххуллухсса иш.
КIилчин. Му диркIун дур райкомрал цалчинма секретарьну Наби Кьадиев зузисса чIун. Вана му ппурттуву 1-ма секретарьнал Нажмуттиннущал бувсса ихтилат: «ТтучIан увкIун ур Гъумучиял колхозрай хIухчуну зузисса ХIинтIатусса Кьурбан – ацIва оьрчIал ппу. Цанма Гъумук къатта бансса кIану Нажмуттиннухь була тIий ивкIун, къабуллувкун, чивчуну Москавлив, гихасса хъунмур идаралия ттучIан бувкIунни чагъар укун тIисса: «Прошу Вас удовлетворить просьбу заявителя – Курбана». Мунийн бувну нагу ина, Нажмуттин, буржлув уллай ура ва ХIинтIатусса Кьурбаннул мурад щаллу буван».
Вана тти Набинахьхьун дуллу­сса Нажмуттиннул жаваб: «Набий, ттучIа ххишаласса аьрщи дакъассар. Му Кьурбан вичIа уриввар? Ухьурчагу, уча мунахь, лавгун та цала ХIинтIав тIалав дува къатри дансса аьрщи куну. ТтучIа дачIлансса аьрщи дакъассар. Дунугу, дуллайгу акъара, баллай буриввар вин, Набий? Цал ттигу вихь тIий ура, баллай бурив, цайминнахьхьун дулунсса аьрщи колхозрачIа дакъассар!».
Ца цамур затгу. Колхозрал яттичIасса Рамазаннул кулпат­ран Нурижатлун цила шардасса иникьали къуртал хъанай душиву чIалай, лавгун ЦIахъарату Гъумукун НажмуттиннучIан, кIанаясса рухсатрал чагъар лавсун, колхозрал складрайн гьаншиврул. КIира кьини бувкIун, Нажмуттин къаляхълай, шамулку кьини ХIинтIатусса ПатIиматлущал бувххун бур НажмуттиннучIан. «Ва Рамазаннул кулпат бувкIун бур вичIан иникьали ласун, хIакьину шамулчин, ина къаляхълай», — куну бур ПатIиматлул. Нажмуттиннул, хъатлийх хъатгу рирщуну: «МахIатталсса иш бакъаривкьай да, ЦIахъардал арамтуннаясса нач-хIая, хIухчил кулпат кIийлва-кIийлва бувкIун, зана був­сса! Тонна иникьаллул ласуннав, душ? Иникьалигу, ялагу винна ци аьркинссаривгу ларсун, мигу дирхьуну, ина колхозрал машиналий биян бантIиссара ЦIахъарав». Хъирив ялагу куну бур: «Бургу, душ, Рамазан зунттату увкIукун, на кIанахь цIуххинтIиссар, агана ина щилтагъшиву дурну лякъирча, гьан увну милица, инара ларсмур цимурца махъуннай дучIан дантIиссар!».
Цала колхозрай бухгалтерну зузисса Юсуплухь Нажмуттиннул ччя-ччяни учайва тIар: «Юсуп, кьалан тIайлану бугьи. Чичру тIайлану дува!» куну.
Шиккува кIицI къабувну кьабитан къабучIир Нажмуттиннул цала арснан бувмургу. Кьай духхай машиналий щупирну зий ивкIсса жагьилсса цала арснаща, колхозрал азварданува буккан буллай унува, машина чIирайн щуну, чIирая хъунбакъасса чару багьну бивкIун бур. Нажмуттин гъан хьуну машиналучIан, уккан увну кабиналува, ганаща машиналул кIулагу ларсун, увкуну бур: «Ххишала ина машиналучIан гъан къахьунтIиссара» куну. Къаивтун ур ххишала колхозрал цамур даврий зунгума.
Ца чIумал шавай, ЦIахъарав, лавгун, цува Рамазангу къушлий акъасса гьантрай, яттивух хIала хьуну лявкъуну бур ча бувкIссарив къакIулсса 52 хIайван. Рамазаннул цахлува кьаивтун ивкIун ур ца чIавасса арс. ХIухчалтран пикри хьуну бур гайннувасса кIива хIайван биххан. ХIасил, бивххун бур, дурну дур дикI. Ми дикIуясса ца бутIа цумарив ца хIухчил, нис дахIайсса кунна, силлукьул чIапIавугу кай-кай дурну, ларсун лавгун ивкIун ур шардай. Ми дикI, шагу-шархьун, дуркуну дур фермалийсса доярка­хъалгу (му хIухчил щарсса духьунссия фермалий зий). КIирисса гъинтнил гьантрай цими гьантта хьуну мукьах шархьун диркIссарив цикIулли, дояркахъул «отравить» хьуну бивкIун бур. Щаллусса гьантлий оьллугу ттизин къавхьуну ливчIун бур. Шамулку кьини цалва яттичIан зана хьусса Рамазаннун кIул хьуну бур, бавну бур хьумур гьарца зат, арснал бувсун. Му хавар баяйхту, сситтул щара-кIама лавхъун ур Нажмуттин. Оьвкуну бур цачIанма Рамазаннуйн. Дахьа ялун увххун, Рамазаннул ссалам булайхту: «Вил ссаламгу ттун аьркинну бакъари, инагу аьркинну акъара! – куну, ганиннинва учIан увну, чIарав авцIуну ивкIсса милицанахьгу куну бур: «Ва инсан, судгу къабувнува, ацIра шинай дуснакьрайн акьин аьркинссар. Ванал дуллусса дикI дуркуну, дояркахъаща щаллусса ссуткалий оьллу ттизин къавхьуну ливчIун бур!». ХIайран хьуну ливчIсса Рамазан: «Яр, Нажмуттин, ацIнияхъайсса шиннардил лажиндарай вин бав­ссарив на ттуйра ттангъа хьунсса даву дурну дур тIий? Ина бучIан ба хIухчалт, цIухха цукун цивхьуну бивкIун бурив», — тIий, лап оьлу бивзун ливчIун ур Рамазан.
Хьумунил хъиривгу лавну, гьарзатгу бувчIуну мукьах, ссигу ляливну, паракьат хьуну ивкIсса Наж­муттиннухь Рамазаннул цIувххуну бивкIун бур: «Лажинни, кIай дикI дояркахъачIан на диян дурну диркIссания, ина на мяйжаннугу дуснакь антIиссияв?» — куну. Сайки пикривагу къабувну, ганал куна тIар: «Ца уссувун кIивагу бавкьуну акьинтIиссияв».
Дуниял даххана хъанан диркIсса махъсса шиннардий, аьсавгу канихьну цалла ларзнил кIилчинмур шачIанттуйгу авцIуну, куртIсса ссихIгу бивгьуну, Нажмуттиннул куна тIар: «Да, арамтал, ва колхоз зувиллий ххюра шинал мутталий республикалийсса хозяйствардал дянив ца яла хьхьичIунмурну на ядуллайгу ивкIун, хIайп дакъарив утти, дирирну кIиччаннайсса бурцIурдихьхьун, дуркуну кьадитарча?» — куну.
ЦIахъардал Рамазаннун хIа­кьинусса кьинигу дакIния уклай акъари, ччинал дахIалай чинну давугу дуллай, цалла инсаншивугу узданну дурурччуну, чувшивугу ссахчIав къадарххуну, цува усса кIанттай мудангу барачат бишин буллай ивкIсса инсан, ххишала акъа гьунар бусса каялувчи, ишруккакку, ХIажиаттал арс Щурпаев Нажму­ттин.
Бувсмур чивчуссар Гьарун Гьаруновлул,
биологиялул элмурдал кандидат, дяъвилул ва захIматрал ветеран,
ш. КIубур