Ватандалул заллухъру

fotso_18Урттугу щюллисса
Щингу дяркъусса,
Щамагу хьхьинякIсса,
Ттул буттал улчай.

Укунсса махъру дакIнийн багьуна ттун, жула Ккуллал райондалул хъунмурну хъанахъи­сса, Ваччиял шярава, Ккул-Хъусрал чулинмайсса ххуллияту, пагьламантурал шяраваллил чулинмай нани­сса ххуллийн увккун, бакIрал ялувсса зунттурду янилун багьайхту.

ХIажимурад ХIусайнов
Янил хьхьичI дацIлацIисса, цаннияр ца ялтту дуккан хIарачатрайсса тIитIавуртталгу ттул дакI гьулусан дуллай дия. Хъунмур ххуллул чIараввасса нукIувамур ва цIумур ламулгу буслай бия оьрму, ца кIанай къабавцIуну, цила бущилий най бушиву. Балай-гьалай тIий, ккуру нанисса Хъуннеххал чIанулусса, марцIшиврул, пар-пар тIисса щиналгу ттул дакI гацIана цащалла балайтIи дуруна.
БакIлавайсса ххуллу. Ва ччаннал ялтту кай-кай буллалиссаксса, янил ласун хъанахъисса зунттурдал лагрурду ягин хъанан диркIуна. Му иш тасттикь буллай бия, кув марххалттанил янналувусса, кувгу щамарал кахридакъултравусса, зунттурдал авуршиврияту ябатIин къахъанахъаврил. ТIайлану учайсса бур «Зунттурдаяр, зунттурдури ххуйсса» куну. Ва лахIзалуву ттул янилун багьуна, кьиблалул чулийсса, муданма ттула дуснувасса Щуну-зунттул ца хъицIлий щябивкIсса, хъунасса оьруснал шаэр Пушкиннул симандалуха лавхьхьусса ххяллул парчагу. УвкIун ивкIун ур Лаккуйн Пушкингу! Такну гьарца зунттул бакIгу ттула чулинмай буруглай: «Ча увкра инагу, шагьрулул инсан ва кьюлтIсса зунттал дарардавун?» — тIисса хханссия.
Укун, Лакку билаятрал авуршивруя нахIала буллай, кIартташи гьаз дурну унува, ттул пикрирду бяличIан бувуна, чIиви машиналий хъирив лавсса, Ккуллал шяравасса гъаттарал хIакин МутIайл ва Ваччиял шяраваллил СПК-лул хъунама Шяпинал. А-ия бувну махъ, на бувсъссия гайннахь ттулва аьрххи-ххуллу бушиву Ча­къаллал МихIаммадачIан. «Туну, кIаначIансса ххуллу архсса бакъахьурчагу, ккаччал авара уварача, жу ина иян уванну кIаначIан»,- куну, янил ляпI учиннин, ца хъунмасса, чичрурдугу дурсса, ххуллул кIибачIулий бацIан бувсса чарил чIарах лавгун, Чакъаллал МихIаммадал къатрал хъювун иян увунав. Жул хьхьичIун бувккуна МихIаммадал кулпат Зумрут. На ца кьинилул хьхьичIва телефондалувух бувсъссия МихIаммадахь нава учIансса. МихIаммадал телефондалул номер ттухьхьун буллуна кIива-шанма гьантлул хьхьичIва МутIайл. Бурги оьрмулул тIайлабацIурттах, цайна МутIайн тIайла авцIунав на ваначIан иян увангу. Бувсуна Зумрутлул МихIаммада арх акъа яттичIа ушиву ва цуппа гьаншиву ганайн оьвчингу.
Цалчин ттулва яруннил хьхьичI дарцIусса суратрал на хIайран увнав. Му суратгу дия укунсса: лахъсса зунттул ссимиялттул дянив, ца ххинчулийсса лахIунттуй, зунттуйн ттиликIгу хьхьачин дурну дурсса лакку ларзнищалсса, дурагу царай къатри. Къатрал хьхьичIсса хъювусса лазилакьаврил, марцIшиврул на хъиннува карамат увунав. Гъа­ттаралми, яттилми ккуранну ца авурну, лагма бярал, чатIлул чIултти бувну, дурну дия. Вай чIулттал ялувгу ятIулсса лаххиялул парчри бавхIусса къалттухъру дия. Къал­ттухъирттайсса янналия барцIру нигьабусайссар тIива. Сагъми къат­рая арх дакъа, тиву-шиву яхьуну, шяраваллил санциннарая бусласи­сса лекьлурду дия. ЦачIанма нанисса ххуллу яхьуншиврул ца магьирну кьавкь чарттая бувсса хIачачIиртту. Къатрал лувгу – аьпалухьхьун лавгсса чакъаллал чиваркIуннал абадми къатрал чIаравсса кIялабарзру. Вайннул кутIа-лахъишиврул, сий дучIан дуваврил буслай бия аьсрурдал лахъишиврий оьрму бутаврил хIасиллу чIун-чIумуй даххана хъанай диркIшиврияту.
Анжагъ ца зат бур тачIаввагу баххана къашайсса. Мугу – дугьайсса, ххулув, лазуни дувайсса, ятту-гъаттара гьухъаллийн лагайсса аьрщи муданнагу жухара къуллугъ буван хIадурнурасса. Га аьрщарал дуллалимур жущара ласун хъана­хъисса чIумаллив жува буру чIа тIи мурадрайн биллай.
Ттул Чакъаллал шяравалу диркIсса кIанттайн лагаврил мурадгу бия, шикку яхъанай бивкIсса ва яхьусса цалва нитти-буттал мархха-ххуну духлаган къадиртсса, хIакьинугу шиккува яхъанахъи­сса, МихIаммадал ва ванал кулпат Зумрутлул жухьра дихьлахьисса дарсирая «Илчи» кказитрал бу­ккултрахьгу бусан. Гьай-гьай, жунма чан-кьанссавагу кIулну бухьурча нитти-буттал наслулул никирттая, му чIумал оьрмулул кьинирду цинцилттай дирхьуну, ганил (оьрмулул) кIу-куклушиву хIисаврттавун кIункIу дуван шай. Мунияту, утти жува вичIи дишинну МихIаммадал ва Зумрутлул – кIия инсаннал, ца кьадарданул къатлул нузру цукунсса кIуллах тIитIлай бивкIссарив бусласисса ихтилатрах. Буслай ур МихIаммада:
— 1944-ку шинал Мичи­ххичнавун дизан дуваннин, жу цIана яхъанахъисса кIанттай диркIун дур Чакъали тIисса шяравалу. Га чIумал шяраву диркIун дур 73 хозяйство. Шикку бивкIун бур лагмасса Къичурлухи, Бярнихи, Тукъатул, Оьллауртти тIисса шяраваллу цивун духлахи­сса шяраваллил совет. Чакъалив ва Къичурлух бивкIун бур байбихьулул школардугу. Жул шярава 1-мур ЦIувкIрав дуссар мукьра километра. Му ххуллийх дуклан лагайсса бивкIссар жул оьрчIру, ххюлчинмур классрава лавайми классирттавун бияннинсса. Ттул хъунттаттайн Ися, хъунбавайн Залму учайсса бивкIссар. Гайннал бивкIссар МахIаммад, Паша тIисса арсругу, Лейли тIисса душгу. Мичиххичнавун бизан буллалисса чIумал, «Жу армиялийсса арсру зана къавхьуну къабизанну», — тIий, гай шиккува ливчIун бур. Гайннал душ Лейли, 1910-ку шинал бувсса, ХIусайн тIисса адаминан щар хьуну, гайннал дянив 1940-ку шинал ура на дунияллийн увккун. Ттул ниттиуссурвалгу, бутта ХIусайнгу дяъвилия зана къавхьуну бур. На ниттищал изан увссара, цIанасса Чапаево, га чIумалсса Кишеймин тIисса, мичиххичнал шяравун. Ттун дакIнийри нава, акъагьаншиврул, маразрай аьравалттул хьхьичIсса ттуршардицIун авхIусса чIун. Аьра­валтту цирдагу Хъусращиял, Ккуллал чулуха дуркIуна. Га чIумал ххюрагу шярава дизан дурсса хозяйствардал сияхI хъанай диркIссар 240. Ялагу дакIнийри, баркьутираву унува, марххала буллалисса дяркъусса чIун диркIшивугу. Га цуппагу апрель барз бивкIун бия. Хъирив Буйнакскалийн бияйхту, аьравалттая бучIан бувну, поездрай щябивтун, Хасаврайн бияннин лавгсса дакIнийри. Жун гийх яхъанан буллуна кIира зивулийсса къатри. Къатрал хIаятирттаву бия кьабивтун ккаччив, кIарттаву бия ччу­ччукьуру хьусса ччатI. ХIаятирттаву бия хIажикIалул бувцIусса парачив. Амма, 1947-ку шинал, жун баллан бивкIуна ттул хъунттатта ва хъунбава, арсругу дяъвилия зана къавхьуну, урганма акъа ливчIун бушиву. Жул Чакъаллал шяраваллил аьрщигу бакIраяту Ккуллан дуллуну диркIун дия. Яла тайннал, цанна Бабаюртуллал даралувату аьрщи дулайхту, вай кьадиртун дур. Хъирив ва аьрщи дуллуну дур ЧIяйннал колхозран. Жу бувкIсса чIумал ши­кку дикIайва сайки 70 ттизайсса оьл бусса пирма. Ттул нинугу ЧIяйннал колхозравун бувххуна, нагу 1948-ку шинал Ваччавсса школалийн занан ивкIссара. Ваччав га чIумал арулва класс бакъа къабикIайва. Хъиривми классру на ЧIяв къуртал бувссар, тиккува интернатрай ацIлай. Ттул хъунттатта ва хъунбава 1882-ку шинал бувсса бия. Цивппагу ссурахъал бивкIссар. Хъунбава 1954-ку шинал, хъунттатта 1966-ку шинал ахиратравун лавгуна. Вай цIана жу яхъанахъисса къатригу ттул хъунбуттал буттахъалла диркIун дур. Жулвами оьрчIругу хIисав бувсса чIумал, ххюра ник хъанай дур.
На 1960-ку шинал школа къуртал бувайхту, бутта дяъвилий ливчIсса ятин ушаврийн бувну, шавагу на уруган багьлагьисса кIия инсан ушаврийн бувну, армиялийн къаувцунав. На гара шинал ЧIяйннал колхозрал Бярнихалу тIисса шяравалу диркIсса кIанттайсса пирмалийн зун увхссияв учетчикну. 1962-ку шинал, ва давугу кьадиртун, на зун увхссияв райпорал дуки-хIачIия да­ххайсса ттучандалийн. Райпорай зий унува, на Буйнакскалий, заочнайну ккалай, къуртал бувссия Кооперативный техникумгу. 1963-ку шинал ттучандалиймур давугу кьадитан увну, зун увцунав заготскотрайн хъунама бухгалтерну ва кассирну. Гикку зузиний увхра партиялувунгу. КIира шин дурссар на заготскотрай зий. Яла на увцунав Статуправлениялийн. БакIраяту хъунама инспекторну, хъирив хъунама экономистну зий икIайссияв. На гикку 1998-ку шинайннин зий ивкIссара. Яла сокращениялувун агьну, кIира шинал хьхьичI пенсиялийн тIайла увккунав. Ганияр махъ на тIитIав КФХ, ятту- гъаттара ябуллалисса. Ттухь дур 25 гектар аьрщарал арендалий дуллусса. Ва ттухьхьун ЧIяйннал шяраваллил администрациялул дуллусса аьрщир. ТIайлар, жунма букансса нувщи бугьарча бакъа, тракторду дакъашиврийн бувну, цамур бакIлахъиямур дугьан бюхълай бакъар. Ппал, хIайван ласун жучIан шиккун бучIай ярусса, ссурхIи. ХIукуматран дулун дагьайсса циняв налукIругу на цилла чIумал дулайссар. Ялагу кIицI буван ччива, бакIраяту Ваччав даврийн заназиний ттул дикIайссия, хъунбуттал каний дахIайсса ссятрах, ЧIятусса МахIаммадхIажи тIисса оьрчIащал даххана дурсса, ласапитI. Хъирив ларсъссия «ИЖ-56» тIисса мотоцикл, яла – «Запорожец», хъирив – «Жигули». Утти цичIав дакъар.
МихIаммадал бусласимур чIумуйнусса бяличIин бувну, утти вичIи дишинну ванал кулпат Зумрутлух:
— На 1-мур ЦIувкIратуссара. Ттул бутта Кьадиаьли Бакрихъал тухумраясса, нину Аьйшат Чанкухъал тухумраясса бия. На бувну бура 1948-ку шинал. На бакъагу жул кулпатраву Шарапуттин, ХIажибутта тIисса уссурвалгу, Нурижат тIисса ссугу бикIайва. ЦIана ца ссу ливчIун бур, уссурвал ахиратравун лавгун. Ттул буттал, Хъуннеххай СумбатIуллал лув, дуссия цува заллусса гьарахъалу. Га гьарайзу икIайва. Жула шяраву 8 классгу къуртал бувну, хъирив, 1966-ку шинал на ЧIяв къуртал бувссар 10 класс. На га чIумал хъинну гужсса спортсменка бикIайссияв. Лечавриву ххуй шайссияв, пятиборьелуву хьхьичIун буккайссияв, волейболданийгу ххуйну буккайссияв. ЧIярусса грамотартту дуркссар ттун га чIумал. Жул кулпат МихIаммадахъащал муданмагу дусну, хIала-гьурттуну бикIайва. Уссурвалгу ванал дустал бия. 1966-ку шинал, школа къуртал бувайхту, Дагъусттаннал университетрал биологиялул факультетрайн бувхссияв. Амма хъиривмур шинал, МихIаммадан щар хьуну, яла оьрчIалсса буллан багьлай, му къуртал къабувнува ливчIссар. ТIайлар, на бухгалтер шайсса курсру бувккуссия. Ттул у­ссурвавран МихIаммада муксса ххирану икIайвахха, куяв къаувкуну, дус учайва. На бакIраяту ца шинай бухгалтерну банкирай зий бикIайссияв. Яла жулла, Ккуллал, райондалия шагьрулул чулинмай заназисса автобусирттал билетругу бахлай, диспетчерну зий 30 шин дурссар. Ваччату га чIумал МахIачкъалалив, Избербашрайн, Каспийскалийн заназисса автобусру бикIайссия. МихIаммадал ва ттул дянив хьунни ххюва оьрчI-душ. Хъунмур душ Басират бухгалтер бур. Ванил лас Рамазан 1-мур ЦIувкIратуссар, кIиккусса пагьламантурал школалул директорди. Хъиривмур душ Светлана Ваччав ветаптекалий зий бур. Ванил лас ур Серегин тIисса Ккулатусса. Ва цувагу подстанциялий зузисса электрик ур. Изольда тIимур душ медсестра бур. Ванил лас ЧIятусса Аьлил маршруткалий зий ур, вай Каспийскалий яхъанай бур. Аминат учительница бур. Ва ЧIяйннал школалул директорну зузисса Арсений тIисса адаминан щар хьуну, тиккува зий буссар. Ур жул, чIатIи мурадиран Аллагьнал уллусса, МихIаммадал буттан цIасса, ХIусайн тIисса арсгу. Ванал къуртал бувссар МахIачкъалалив Сан-Марино институтрал экономикалул факультет. Яхъанай уссар ва Новостройрайсса Чапаево шяраву, 1-мур ЦIувкIратусса ПатIимат тIисса, учительницану зузисса, душгу бувцуну. Цувама, канилмур давурттив дуван пагьму бусса ушаврийн бувну, строительствалуха зун икIай.
Жул цачIу яхъанай хьуну дур 47 шин. ЖучIату тачIаввагу хъамал чан къавхьуссар. Улу шагьрурдаяту дахху-ласу дуван бувкIсса къумукь, лазги, китайгума бучIайссия жучIан гьантта бикIан.
На зузисса 1736-тIисса автоколонналул цимиллагу дуллуссар грамотарду, бахшишру. Дур, мукунна, МихIаммадалгу чIярусса грамотартту. Нагу, МихIаммадагу буру захIматрал ветерантал. Цал на, цал МихIаммада, лавгссару чил хIукуматирттайн туристурал путевкарттай, на – Румыниянавун, ва – Венгриянавун, Румыниянавун ва Югославиянавун – ца путевкалий. Жу личIи-личIину лагайссияв.1984-ку шинал арх дакъасса ЧIяйннал пирмалия бувцуссар жучIан чанигу. Вин ккавкхьунссар жучIан кIура баллалисса ххуллул чIарав бацIан бувсса хъунмасса чару. Та чару дукIусса шинал цала харжирах бацIан бувунни шагьрурдай увсса, Чакъаллал шяраваллияту мархри нанисса, шама багьадурал. КIицI дуванна миннал цIардугу: МахIаммадов МахIаммад ЦIаххуйл арс, Кьурбанов Кьурбан Амирбеклул арс, МахIаммадов МахIаммад Закариянал арс. Вайннан бур, та чаричIату арх дакъа, ххуллийх нанима, увхсса инсан игьалаган, щяикIан, чак буван бюхъайсса, чIирисса дахал дувансса пикригу. Аллагьнал ка бакьинхьуви!
Гьай-гьай, Аллагьнал ка къабавкьуну жущава цичIаввагу буван къашай. Жулва зунттаву яхъанахъисса инсантурал оьрму махъсса шиннардий хъинну баххана хьуну бушиву аьлтта чIалачIисса зат бур. Хъуру дугьансса тракторду дакъашиврийн бувну, ми дугьлай бакъар. Ахънилссагу жучIара, къатрал чIаравсса багъирдаву дугьарча дакъа, жяматран аьмсса аьрщарай дугьлай къабикIайва. ЛивчIун бур анжагъ ятту-гъаттара ябувну, миннуяту ласласисса дуланмагърай яхъанан. Ва давурив жулва зунттаву, цахъис шяраваллал администрацияртталгу, чунчу учинкъауллай, низамрай, лухччив хьуннав, хъуру хьуннав, инсантурал ишла дуллансса бакIцIуцIавуртту дуварча, къаоьккину хьунссия. Ца райондалул зумунусса къуллугъчинал ттухь кIицI бувуна, чIявуми шяраваллал администрациярттал хъуними, инсантал ваца цивппа бувчIлачIиний чIурду булун бакъа къааьркинний кунма хIисав буллай. Улу ва къуллугъчинал кIицI дуруна ца шяраваллил хъунаманал цIагума, бувагу инсантурах ургъил бакъасса.
Намур хIакьину бусав бунияла буттал аьрщарал кьадругу кIулсса, ганил дуллалимургу ласун хIарачат буллалисса, ччимур кIанайгу эбратиран хIисав буван бучIисса, Чакъаллал ХIусайннул арснал МихIаммадал ва ванал кулпатрал Зумрутлул ва вайннаха лавхьхьуминнал ядуллай душиву жулла Ватан.