ЦIусса миналийн бизаврил ххуллий

folto_7ДукIу Дагъусттаннай композитор Ширвани Чаллаевлун 75 шин шаврил юбилейрал шадлугърай на хьунав Раппи Аьбдуразакьович Абакаровлул чIарав. Га чIумал танал ттухь маслихIат бувна жулва ЦIуссалак цIусса миналийн бизан баврил хIакъираву чичин. Му ца калималуву бур ЦIуссалакрал агьулданул щаллусса тарих, 1944 шиная тIайла хьуну, хIакьинусса кьининийн.

Лаккуя 1944 шинал жулва агьлу арив бизан байни на ияв 5 шинавусса оьрчI, мунияту ттун дакIний бакъар га иш цукун хъанай бивкIссарив. Амма ттун хъинну дакIний бур ганияр махъми шиннардий хъанай бивкIмур. 1957 шинайннин паракьатшиву дия, амма га шинал Дагъусттаннайн чачан зана хьувкун, жучIа райондалий паракьатсса оьрму къуртал хьуна. Гьай-гьай, чачан репрессиярттал нигьирттахьхьун бирияву ва, бу­ккан бувну, архсса Къазахъисттаннайн гьан баву Совет билаятрал лухIимур ттангъа хъанахъиссар, му иш нагу дащуй бихьлай ура. Амма муницIунма жулва лакгурхха, цалва бияла бакъа, гужрай бизан бувну бивкIсса, чачан кунма. Чачаннан захIмат-жапа ххишаласса ккавкссар, му мяйжанссар. Амма жулва лакрангур бигьану къабивкIсса цIуну бувкIсса кIанай. ЦIусса миналийн бувкIун 2-3 шинавату 30% лакрал ливтIуссар гьавагу, кIанугу баххана шаврил ва ккашил. ЦIусса кIанайн бизлазисса 3-4 кулпатран ца аьрава личIи дайва, цащалла ласун бюхълай бия (ихтияр дия) так ххуллийх дуканмур ва янна. Дукия ххуллийхра къуртал хьуна, гьан бувсса кIанайн бивуна кани-кIунттихь цичIав дакъа, ккагу-ккашилну. Тихун бивзминнан къаккавксса къаливчIуна – ккаши бухIлай бия, чIявусса къашавай хьуна, литIлай бия. Гай дия хъинну захIматсса шинну, хаснура цалчинсса 5-6 шин. Ттун кIулну ивкIуна 5 ттул маччасса тяйтуш. Гай бия так ттун кIулсса, дакIний ливчIсса, тукун ливтIусса цикссагу бухьунссия. Ккашилсса, жапасса оьрму хьуна жул 50 шиннардийнин. Яла чан-кьансса бигьа хъанан бивкIуна, лякьа дуччин­сса ччатIул, дукиялул щаллу хъанан бивкIуна, колхозрал инсантал шайсса куццуй щаллу буллай бия бакIлахъиялулгу, арцулгу.
Яла, 1957 шинал ва гания махъсса шиннардий, аькки-чачан цалла минардайн зана буллан бивкIукун, жул паракьатсса оьрмулийнгу щавщи биллан бивкIуна. Тай байбивхьуна гьайгу-дайгу жул кIанттурдая букьияра тIий. Жун бувчIлай бур чачаннал цалва буттахъал минардайн зана хьуну, цIунилгу шикку паракьат хьун ччай бушиву, амма жулмур хIалкьазиягу дурчIин аьркиннихха. ВацIана бивзун чунну жу лагайсса? Жу шикку ялапар хъанай сайки 70 шин хьуну дур. Шикку сакин хьуну дур бунияласса район, цилла инфраструктуралущал. Яхъанахъисса 90% къатрал цIусса дур, так 10% къатрал чачаннал дия. Шикку жу дузал дарду колхозру, совхозру, мяйжанссар, гай цIана хъапа-шапа дурну дур, 3 личIаннин. ЛирчIми 6 хозяйство так чагъардайну хIисав хъанай дур. Оьнугу-хъиннугу дулан хъанай бивкIру, оьрчI-бакI хъуни хъанай, ташурду буллай, цIусса кулпатру хъанай бия, оьрму най бия. Амма лакрал ва чачаннал ара ялу-ялун зия хъанай дия. Цаппара кIанттурдай къалмакъаллугума хъанай дия.
ПаччахIлугърал бакIчи Горбачев хьуну, перестройкалул идеологиялул чIумал чачаннал, аьчухну, лахъсса чIуний, тIалав буллан бивкIуна тайннал аьрщивгу, къатригу мурахас дан. КIивагу миллатрал жагьилтал биллалисса ишру хъанан бивкIуна. 1988 шинал ЦIуссалакрал шанбачIулий хьуна кIивагу чулуха сайки 1,5-2 азара инсан хIала увхсса бияву, ганил ахирданий бюхъайва ца чулуха чачан, гамур чулуха лак ва ярусса хIаласса бияву хьун, цила чIумал милицанал зузалт хIала бувххун къабивкIссания. Га иширайну къалмакъаллу къуртал къархьуна, кIивагу чулуха жагьилтурал цалва миллатрахлу буккансса ярагъуннищалсса кьюкьри сакин дуллан бивкIуна. Ярагъ ласлай бия чIаххувсса Чачаннал республикалий. Та чIумал тийх ярагъ бахлай бия аьчухну, базаллуву нувщи кунма, тиккува ярагъ иширайну ххал байсса кIанттурдугума бия. Ттун ттунма ккавкссар тайннал базардаву ярагъ бахлай, тиччава жугу ласайссия чан-кьансса ярагъ. Яла ярагъ бахлан бивкIуна хъунисса партиярттайну. Ракетартту ва танкартту личIаннин, тикку ччимур журалул ярагъ бахлай бия.
СССР пасат хьуну махъ, дуркIуна коммерциялул, яни гьарзат машан ласаврил, культура, гужрал ва къиялул культура, рахIму-цIими бакъашиврул культура, духIи-дуцин дакъашиврул культура. Миннул лиян буллай бия Аьрасатнал чIяву миллатру бусса обществалул адав-мяърипатрал гьану. Жува ххишала къабуллан бивкIру миллатирттал дусшиврул хIакъиравусса гъалгъарду . Яла дайдирхьуна дуллан миллатирттал ккуранну. Та чIумал хIасул хьуна яруссаннал, лакрал, къумукьнал ва цаймигу ккуранну.
ЖучIа, ЦIуссалакрал райондалий, сакин бувну бивкIссар активистътуравасса сиптачитурал гру­ппа. Тивун бувххуна жаваблувсса зузалт ва укунмасса инсантал. Гай бия, цалва миллатрал ва райондалул жяматрал мурадру буруччин бю­хъайсса, гьарца шяраваллил вакилтал: Аьбдул Абакаров, Пайзуттин Атаев, Шамил Акаев, М-Султан ХIасанов, Камалуттин Будайчиев, Раппани Мяммаев, ХIасан Оьмаров, Магьди Оьмаров, Султан Султанов, Малик Султанов, Сяъдуттин Кабиев ва цаймигу. Сиптачитурал группалун данмур гьасса дия. Нюжмардий кIилва батIайссияв, ххалбигьинсса масъалартту чIявусса бия. Яла захIматмур бия чачаннащалсса ара зия хьун къадитаву. Амма, жу цуксса хIарачат булларчагу, тайннащалсса ара ялу-ялун зия хъанай дия. Чачаннал митингру гьарза хъанан диркIуна. Гьарца шинах февральданул 23-нний (аькки-чачан Къазахъисттаннайн бизан бувсса кьинир) ЯрыксулучIасса хIатталлий батIайва 10 азаруннаяргу чIявусса чачан, тикку­сса митингирттай та чIумалсса СССР-данулгу, Да­гъусттанналгу каялувчитурайн ва мукунма лакрайнгу ххуймур къаучайва. 1988 шинал ЦIуссаккуллал хIатталличIа (Ярыксу) хьусса митинг хас дурну дия Сталиннул репрессиярттахьхьун биривминнан. Та чIумалгу чIявусса къалайкьсса махъру увкуна батIаврий ихтилатру буллалиминнал Сталиннул чIумалсса системалийнгу, жуйнма, лакрал миллатрайнгу. Тайннал пикрилий, лакрал оккупировать дурну дур та шинал аькки- чачаннал аьрщив. Тагьар тукунсса духьувкун, МахIачкъалалия ччя-ччяни бучIайва ДАССР-данул ВС-рал ва ХIукуматрал жаваблувсса зузалт.
Ца къалмакъал хьусса иширал ялув райондалийн бувкIуна республикалул каялувчитал: МахIаммадаьли МахIаммадов, МухIу Аьлиев ва Аьбдуразакь Мирзабеков. Га кьини гайннал цалчин бувсуна лакран цIусса миналийн бизан багьну бушиву. Сиптачитурал группалул батIаврий хIукму хьуна цIусса миналийн бизаврил хIакъираву шяраваллал жяматирттахь цIуххин: бизан ягу къабизан. ЦIувххуминнавасса 80 процент инсантурал «бизан» кусса жаваб дуллуна. Гьай-гьай, таний цIухху-бусу баву ва яла бизаврил масъала бигьанма, паракьатну ххал бигьлай бакъассия. ЦIусса миналийн къабизанну тIий, гьалак буклакиссагу бия. Гайннал жуй, сиптачитурал группалий, личIи-личIисса тахсирду бихьлай, хIатта жу кьюкьин буллалисса махъругума тIий бия. Жун бувчIлай бия гайннал тIутIимур, дакIниймур: цуксса захIмат бивхьуссарив ЦIуссалакрал район цIудуккан дуван, ччаннай дацIан дуван хъунмур никирал.
Ттухь дакъар нава аьйкьинсса ихтияр, ттун бавссар жу бизаннин Аухуллал райондалий дурагу 1 азарда гектар дугьайсса хъуруннал диркIссар тIий. ХIакьину райондалий дур 7 азарда гектар, яни 6 азарда гектар хъуруннал дурссар ЦIуссалакрал жяматрал карунних. Тикку чачун бия къатIазан, инсантурал гай рикIирттах, муххал чIатIрах марцI бувну, хъуру дурну диркIссар. ХIакьину район цIудуккан дурминнавасса 90% сагъну ливчIун бакъар, сагъну ливчIминнал яру мукьал буцIай вай цIанасса ишру лаласун къахъанай. ЦIухху-бусу къуртал хьувкун, жямат рязи хьуна цIусса миналийн бизан. Амма та ппурттуву цамургу захIматсса масъала хIасул хьуна: чунни бизайсса?
Гихунмайгу буссар
Магьди Оьмаров