ЦIусса миналийн бизаврил ххуллий

ДукIу Дагъусттаннай композитор Ширвани Чаллаевлун 75 шин шаврил юбилейрал шадлугърай на хьунав Раппи Аьбдуразакьович Абакаровлул чIарав. Га чIумал танал ттухь маслихIат бувна жулва ЦIуссалак цIусса миналийн бизан баврил хIакъираву чичин. Му ца калималуву бур ЦIуссалакрал агьулданул щаллусса тарих, 1944 шиная тIайла хьуну, хIакьинусса кьининийн.

Жу цIусса миналийн бизан рязи хьуния махъ бувкIуна жул райондалийн республикалул шамагу каялувчи. Миннал бакIрайн лавсуна гьарца бизлазисса кулпатран бизан хIадурсса къатта бан. Амма бизансса мина уттигу кIулну дакъая. Бизаврияр ххишала районгу дузал дан аьркина, му бия хъинну захIматсса масъала. Жун личIи-личIисса кIанттурду ккаккан буллай бия бизан: Хасавюртлия МахIачкъалалив нанисса ххуллул зуманийх, Учкантлия Тюбелив биянцIа, 30-яр ххишаласса гектарду, яла – Буйнакскаллал дуланттул махъ, Талгилия Чиркейлив биянцIа, яла – МахIачкъалаллал ва Каспийскаллал дязаннив, микку шагьрулул журалийсса хъуннасса поселок дансса пикри бия щалла райондалун. Тиккун бизаврил чулийссагу бия, къаршиссагу бия, амма къабизанминнал махъ лавгуна. Цанчирча тиккун бивзун бивкIссания, район щаллу къахьунссия, район дяйкьин най дия, муницIун шяраваллал цIардугу. Циванъя 70 шинай диркIсса ЦIуссалакрал район дакъа-къатIа дурну, дурагу 6 зуруй диркIсса Аухуллал район цIудуккан дан аьркинсса?
Шиккува бусан, ЦIуссалакрал райондалий хьусса иширттайну дузал дурну диркIссар Къумтуркъалаллал район, амма ми утти къарши буклай бур жулла цIусса миналий жулла район даврийн. Му тIайласса затрив? Гьай-гьай, къарши буклакими циняв къумукьи бакъарча, так цаппара миннал вакилтал бур. ЦIуссалакрал район цIудуккан дантIиссар ссахчIавгу, щихчIавгу къабурувгун, цанчирча уттигу гужраву бур Дагъус­ттаннал агьалинал III-съездрал хIукму, га хIукмулийн бувнур дузал дантIисса ЦIуссалакрал район цIусса миналий.
Зана хьунну жува бяливчIсса, цIусса миналийн бизансса кIанттул хIакъиравусса ихтилатрайн. Цамургу бия жува бизан бан ккаккан буллай – Уйташрал райондалий, МахIачкъалалия Дарбантливсса ххуллул чIарах. Тиккугу кIантту чансса бия. Тиккусса гьарца гектарданул цала заллу ия. Совет Союз пасат хьуну, Горбачевлул ва Ельциннул заманалулгу, низам дакъашиву хьуна ЦIуссалакрал райондалул масъала чулийн къабуклакаврил савав. ЩилчIав къабуллуна жува бизансса аьрщарал парча, щилчIав къабувна кумаг, цучIав къаавцIуна жула чIарав, Лакрал райондалияр ххишала. Так жулла Лакрал район рязи хьуна 8 азарда гектар аьрщарал личIи дан цалла къутаннал аьрщараяту. ЦIуссалакрал райондалул жямат барчаллагьрай бур Лакрал райондалул жяматрайнгу, каялувчитурайнгу. Барчаллагьрай бур мукунма республикалий махъ нанисса лакрайн – МахIаммадов Айгун Халидовичлуйн, Абакаров Раппи Аьбдуразакьовичлуйн, Илиясов Сиражуттин МахIаммадовичлуйн, Амуттинов Амучи Михайловичлуйн, ми хIакьинусса кьинигу жущал архIал бур жул масъаларттаха зий, бан-битанмунил пикрилий, ЦIуссалакрал райондалиясса бакъанугу. ЛичIину кIицI бан ччай бур жула ватанлув Исрапилов Артур Анваровичлул жу цIусса миналийн бизаврин хасну буллалисса хIарачат. Вай циняв шиннардий га зий ур му масъалалуха. Жу гьарца ПаччахIлугърал къатравун лавгтари ганал кабинет­равун буххару чара бакъа.
Дагъусттаннал халкьуннал депутатътурал 3-мур съездрай тасттикь бувна цIусса миналийн бизаву, бивзун къуртал хьун ккаккан бувну бия 1996 шинал. Сакин бувна цIусса миналийн бизан баврил Сакиншинналул комитет, ганил председательну ия Нахаев АхIмад Аьлиттаттаевич, ганал хъиривчуну – на, Оьмаров Магьди Аьбдулманапович. ЦIусса миналийн бизаврил программа ишакаш дан тапшур бувну бия ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Аджигайтканов Нарбек Ажоковичлуйн. Ганал дакI марцIну биттур буллай ия цайва бивхьусса масъала. Ттул пикрилий, чара бакъа бусан аьркинни ва масъала щаллу бавриву Шихсаидов Хизри Исаевичлул, Бучаев ХIамид АхIмадовичлул ва Татурбиев Татурбил бувсса захIматирттаягу. Вай къумукьиял вакилтуран тIайлану бувчIуна ЦIуссалакрал агьалинал масъала захIматнийн багьну бушиву ва республикалул халкьуннал депутатътурал 3-мур съездрай чIурду буллуна МахIачкъалаллал ухссавнил чулийн бизаврихлу ва тикку аьрщи личIи даврихлу, тикку ЦIуссалакрал район дансса ниятрай. Мунихлу «Тенглик» кказитрай лавай кIицI увсса шамагу къумукьиял душманталли куну бия. Гай цукунчIавсса душмантал бакъар, гай бур цалва миллатрал патриотътал ва бунияласса да­гъусттанлувтал, уссушиврийсса миллатрал къювугу, хажалатгу дурчIайсса. Хъунмасса захIмат бивхьуссар га даву дачин дан жу, сиптачитурал группалулгу, райондалул ва республикалул бакIчитуралгу. Та чIумал хIукуматрал бакIрайн лавсуна гьармунил щаллусса, циняв шартIру дузалсса къатри дурну дулунну куну.
Яла агьаммур му бия – жухь бия, цIусса миналий къатри дурну махъ, производствалул объектругу банну тIий, яни давуртталгу щаллу банну тIий. Амма ми хавардунува ливчIунни. Дакъар къатлучIа хIаят, ппал, чIаркIу. Бакъар зун­сса, ччатIухсса арцу лякъинсса кIанттурду. ХIукуматрал ми давуртту я цилла къадунни, ягу ми щаллу дансса арцурду бивзминнан къадуллунни. Ччарча зура дара, къаччарча – мадари куну кьабивтунни. Утти цалва хIарачат буллай бур, шайманал шайсса ку­ццуй ми гьарзат дузал дан. ЧIявуми ялапар хъанай бур пенсиярттай ва напакьирттай. Укунсса дур цIусса миналийн бивзминнал хIалкьазия.
70 шинай яхъанай бивкIсса ххаллилсса кIанугу, ччаннай дацIан дурсса районгу кьариртун, цIийл аьрщив дусса кIанайн бизан рязи хьусса лакран багьайсса, лайкьсса кьимат къабивщуссар я чачаннал – уссурварал, ягу паччахIлугърал. Та чIумал райондалийсса тагьар хъинну оьлуркъусса, нигьачIаву дусса дия. Лакрал уздансса даву дурссар, чачаннал агьлу цалла хьхьичIра диркIсса Аухуллал райондалийн зана хьун битаврийну ва га район цIудуккан дан рязи шаврийну.
Му бакъассагу, лак тичча бизан рязи шаврил тиккусса чIуруну диркIсса тагьар 60-70%-рал паракьат хьун дурссар. Та чIумал ти­ккусса тагьар аьчух дан, паракьат дан чара бакъа аьркинну дия.
Ци чулийгу, я ЦIуссалакрал райондалий ягу Казбекуллал райондалий (Ленинауллай, Калининауллай) хIасул шайва къалма­­къаллу. Ца-ца чIумал мукун гужсса къалмакъаллу гьаз шайвахха, чанссагу цIу кIиен дарча, бю­хъайва жул дянив дяъви сукку хьун. 1992 шинал ЦIуссаккуллал аьрщарай ламул тия чулий бавцIуну бия лак, гамур чулий тIурча – чачан, кIивайвагу ярагъуннил балгуну бия. Ччимур журалул ярагъ бия: ччарча автоматру, ччарча пулеметру, гранатометру, минеметру, хIатта ттупругума. Ца чансса иш ливчIуна дяъви байбишин. Хъинну хьуна, кIивагу чулуха бакIраву ня щурущисса, аькьлулул бувччу­сса инсантал лявкъуну, гай гьалак бувксса халкь паракьат бан бювхъуна. Лакрал чулуха га чIумал халкь паракьат бан хIарачат бувна МахIаммад Хачилаевлул (аьпа баннав цал), ХIажи МахIачевлул; чачаннал чулуха – Нуцалхановлул, Басир Дадаевлул, Иманпаша Чергизбиевлул ва Жабраил Айдамировлул. На нава хьуссара ми маслихIатрайн бучIаврил барану, миннал хIарачат бувну къабивкIссания, бюхъайва оь экьибутIинсса бияву хьун. Сайки тукунмасса иш хьуна 1992 шинал Казбекуллал райондалийгу тагьар муксса къазразансса дияхха, иширавух хIала буххан бувкIуна республикалул каялувчитураяр ххишала Аьрасатнал Федерациялул вакилтал Руслан Хасбулатов (АьФ-лул ВС-рал Председатель) ва Рамазан АьбдуллатIипов (АьФ-лул ВС-рал Миллатирттал советрал Председатель). Ми бур политикалуву шавхьсса, махъ нанисса дипломатътал, мунияту миннал дуруна гиккусса тагьар цалийн дуцинсса хъунмур даву. Мукунсса къалмакъаллу цикссагу хьуна. Аллагьнайн щукру, ляличIисса заралгу къавхьуну, та куццуй къуртал шаву.
ХIакьинусса кьини райондалий тагьар паракьатсса дур хьхьичIми шиннардий диркIсса тагьарданух бурувгун. ХIакьинугу хьунабакьай паракьатшиву, аслахIшиву дуну къаччисса. Жулла райондалийсса чачаннал ва лак­рал дянивсса ара гьаксса ххуйсса дур, вайннан бувчIлай бур жу цукунсса тагьарданий буссарив. Амма шикку тагьар оьлукъин дуллалими райондалул кьатIувми бур. Къаччан мабикIарича, иш буниялагу мукунни бусса.
Республикалул ва Аьрасатнал Федерациялул бакIчитал букIлай шиккусса тагьар цахъис ххуй хьунни, амма цIусса миналийн бизаврил масъала щаллу хъанай бакъар.
(Хъиривгу буссар)
Магьди Оьмаров