Ниттил маз къакIулшиву кьюкьалану чIалан аьркинни

foto_2Февральданул 21-нний, щалла дунияллий Ниттил мазурдил кьинину баян бувсса кьини, жулла чIяву миллатру бусса республикалул шагьрурдай ва районнай хьунни личIи-личIисса шадлугъру, элмийсса конференцияртту, батIавуртту ва ккуркки столлу. Ва кьини МахIачкъалаливгу А. Тахо-Годил цIанийсса Дагъус­ттаннал педагогикалул элмийсса ххалбигьавурттал институтраву хьунни, республикалул шагьрурдайсса ва щархъавусса школардаясса ниттил мазурдил учительталгу бавтIсса, хъунмасса конференция.

Залму АьбдурахIманова
Конференция тIитIлай, ДНИИП-рал директор ХIамидуллагь МахIаммадовлул кIицI лавгунни Ниттил мазурдил кьинилул хьунийн бавтIсса элмийсса конференция хас бувшиву, гьашину 90 шин хьун тIий диркIсса, щалла дунияллий машгьурсса, Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлун. Цалва ихтилат­раву ванал чIурчIав дурунни чIяву мазру бусса Дагъусттаннай ниттил мазру буруччавриву Расул ХIамзатовлул бувмунил кьимат лахъшиврий, мунал бувсса захIматрал багьа бакъашиврий.
«Зу цинявгу ва кьинилущал барча буллай, ттун кIицI лаган ччива зу зуйнна хъуннасса хъар ларсун, ниттил мазру буруччавриву агьамсса кIану бувгьуну най бушиву. Жулва хIакьинусса конференция машгьурсса шаэр Р. ХIамзатовлун хас бувну бухьувкун ва му увну 90 шин хьун тIий диркIхьувкун, на ттула чулуха тавакъюв бувссия цакьнира гьашинусса шин жулла республикалий баян бан Р. ХIамзатовлул шинну.
Расул ХIамзатов жулла магьирлугъраву, литературалуву, хаснува ниттил мазру буру­ччавриву ва машгьур бавриву, ляличIисса, агьамсса ша кьабивтсса шаэрди. Ттун ччива кIицI лаган, ниттил мазру сийлий бакъасса, ми сан къабуллай, миннул даража ялавай бутлатисса шиннардий ва хъунасса шаэрнал дурсса чувшивуртту. Хаснува ми шиннардий дунияллийн лявхъуну бур Расул ХIамзатов ниттил маз лахъа-хъун буллалисса, му кIулшиврия, муний гъалгъа тIун бюхъаврия пахру буллали­сса, ниттил маз къакIулминнал дакIру мяш хьунну, бюхттулнийн гьаз буллалисса шеърирду. Машгьурсса шаэрнал жулва халкьуннал оьрмурдал гьарцагу арардаву цалва чулуха кьабивтмур бутIа хъунмасса бур. ХIакьину жулла республикалул кIулшивуртту дулаврил системалуву ца яла къулагъасралун ласунми произведенияртту бур Расул ХIамзатовлул произведенияртту. Цанчирча жулла ялун нанисса ник тарбия давриву хъинну бучIи лякъин­ссия Расуллул произведенияртту ва Дагъусттаннал халкьуннал магьирлугъ ва аьдатру ххалдигьавриву миннуя хьунссия кIулшивуртту дулаврил пособие. Яла-яла, ссал къабагьари мунал ца «Ттул Дагъусттан» тIисса произведение.
Р. ХIамзатовлул гьарцагу шеърилуву жунна эбратран дурцуну дур жула буттал буттахъал кьянкьасса хасиятру, миннал багьу-бизу. Шаэрнал гьарцагу произведениялуву ятIул ххалну бур ниттил мазрал ялувмур буруккин, муниясса ххаришиву, пахру-ххара.
Гьарнан кIулссар жулва тарихраву ниттил мазру хъамабитулул буллалисса, ми ккалли-сан къабуллалисса чIуннугу диркIшиву. Хаснува жулва мазурдин хъунисса зараллу хьуссар XX ттуршукулул 50-ку шиннардий, интернационал зумуну миллатру яхъанан аьркинссару тIий, жулва оьрмулувун кьювчуну бувхссар оьрус маз. Ахиргу муния хьунни миллатирттал дяниву ишла буллалисса маз. Таний ниттил маз лахьлахьи тIисса тавакъю ккалли бувайссия национализмрачIан оьвчаврийн. Му иш ккаллийссия миллатру цанния ца ят буцан баврин, дянивух сси-къащилул гьанна бищаврин. Укунсса даччиннаращал дачин дурсса миллатирттал политика сававну ниттил маз кIулшаву кьюкьаласса ишну ккалли хъанан бивкIуна. Яла-яла халкьуннал перепись дуллалисса ппурттуву хъунмасса гъираращал ва пахрулущал кIицI лагайва оьрус маз кIулсса дагъусттанлув гьарза хъанай бур, ниттил мазру къакIулми чIяву хъанай бур тIисса иширттая. Амма вай ишру кIицI лаглай, на гьич цукунчIав оьрус мазралмур биялагу лагь буллай, аьй-бювкьулий акъара. На ура миллатирттал политикалуву итабакьлай бивкIсса гъалатIру дащуй бихьлай. Расул ХIамзатов цалва шеърирдавугу ниттил мазрая буллалисса пахру-ххаралуцIун цалвагу оьрус мазрал бувгьумур кIанугу хъамабитулул буллай акъар. ЧIявусса кIанттурдай шаэрнал кIицIгу лагайссия мяйжаннугу оьрус мазрал цал ка дургьуну дунияллийх уккан увшиву, цув мунил машгьур увшиву», — увкунни ванал.
ХI. МахIаммадовлул ши­кку мукунма кIицI лавгунни ниттил мазурдицIун бавхIусса хIакьинусса кьинилул масъалар­ттугу, бувсунни, цуксса хIайпнугу, ниттил маз къакIулшиврия, мазру бухлаглагаврия, ми ливчIсса нигьачIисса тагьардания нигьакъабувсми ялу-ялун жулла обществалуву гьарза хъанахъишиврия.
«ХьхьичIва хIукуматрал даражалий ниттил мазурдил ялун ккуручайнтту ккуру битлай бивкIхьурча, махъ заманнай кулпатирттаву, ужагъирттай жулва маз кIусса гьивулун ккалли буллалисса ишру ялун ливчунни. Дуссия чIунну, 2006 шинал хасъсса закон кьамул дан хьхьичI, жун жулва оьрчIан ниттил маз къакIулнугу за бакъар тIий, школардайн оьрчIал хъирив нину-ппу бучIайсса. Махъ ппурттуву кIулшивуртту дулаврил идарарттай ниттил мазурдил чулухунмайсса ургъилданул даража цахъисвагу къулай хьуссар. Бур ттигу жу щаллу бан дакIнийсса чIявусса масъалартту, методикалул ва учебный литературалуцIун бавхIусса, ниттил мазурдил дарсру цIузаманнул технологиярттугу ишла дурну дихьлахьаврицIун дархIусса ва цаймигу масъалартту», — ххи бувунни ванал.
Конференциялул агьаммур масъалалия кIицI лавгсса ихтилатрая махъ ДНИИП-рал каялувшиннаралул ва ши­ккун бувкIсса ниттил мазурдил учительтурал дяниву хьунни хIакьинусса кьини вайннал цалла давриву хьунабакьайсса яла агьамми суаллу, захIматшивуртту, дайшишрурду ххалдигьлагьисса циняв унгу-унгуну хIала бувхсса ихтилат. Учительтурал зума-ккарччулусса ца яла бакIцIуцIавуну хьусса суал бия, кIулшивуртту дулаврил идарарттал каялувшиннардал цаятусса тIалавшинна дур класс­рал журналлай ниттил мазурдил дарсирдал темарду оьрус мазурдий чичаву тIалав дуллай бур, тIисса. ДНИИП-рал директорнал цимилгу тикрал бувунни, цIуну кьамул дурсса закондалийн бувну, щихькIуй мукунсса тIалавшинна тIалав дуллансса ихтияр дакъашиву, тавакъюгу бувунни, мукунсса иширттаву, щиякIуй нигьакъабувсун, мукун тIиминнал цIа-бакI баян баву цайн, цал лякъинтIишиву мукунсса иширттал хьхьичIалу кьукьинсса чаранну.
Суаллу бия, мукунма, школардай ниттил мазурдил лу­ттирду биял къахъанахъавриягу. Ва суалданун жаваб дуллай ХIамидуллагь Исмяиловичлул бувсунни, цал институтрал цаятура аьркинсса, тIалавсса литература итадакьайшиву ва ми лу­ттирдал республикалул школарду ДР-лул КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул щаллу бан буржлувну бушиву.
«Вана уттигъанну МахIач­къалаллал цания ца кучалий луттирду бахлахисса кIанттурдай ниттил мазурдил луттирду бахлай бур тIий бавну, лавгссияв ялтту уккан. На учIаннин лу­ттирду бавххуну, бухлавгун бия. Жу итабакьлакьисса луттирду республикалул школардай уква­ссар бикIан аьркинсса», — увкунни ванал.
Суаллу, масъалартту ххалбивгьуну махъ, ниттил мазурдил учительтал миллатирттал секциярттайх бавчIуну, цалла-цалла ккаккияртту ва масъалартту кIицI лаглагисса ххалбигьавуртту хьунни.
Конференциялий гьуртту хьун бувкIун бия Лакрал райондалийсса Щардал школалий ниттил мазру дихьлахьисса Диана Оьмарова, Каспийскаллал №2 школалий зузисса Азират АхIмадханова, МахIачкъалаллал № 11 школа-лицейраву ниттил мазру дихьлахьисса Самрат Рамазанова, МахIачкъалаллал №10 школалий зузисса Басират ХIажиева, МахIачкъалаллал № 22 школа-лицейрал ниттил мазурдил учитель Аьжа Аьвдулгъапурова, МахIачкъалаллал № 3 школа-лицейрал учитель Бахттигул Мирзаева, МахIачкъалаллал №1 гимназиялул учитель Шагьун Габиева, Каспийскаллал ниттил мазурдил куратор Снежана ЦIаххаева, цIусса миналийсса Шушиннал школалий зузисса Умамат Багъирчаева, Ккуллал школалий зузисса СахIи Оьмарова.
ДНИИП-рал элмийсса зузала, Лакрал секциялул хъунмур Светлана Мутаевал ва ниттил мазрал учительтурал дяниву хьусса ихтилатраву ххалдиргьунни хIакьинусса кьини шагьрурдай­сса ва щархъавусса школардай лакку мазрал дарсру дишавриву хьунадакьайсса захIматшивуртту ва цащара цалла давриву дан бювхъусса ккаккияртту.
Цинявннан аьмсса масли­хIатру ва насихIатру бан хьхьичI, Светлана Рамазановнал ихтияр дуллунни гьарцаннахьхьун цалла-цалла даврия кутIану бусан, цанма кIулмур кIибачIин, цащава бан бювхъумуния бусан.
Аьжа Аьвдулгъапуровал бувсунни, гьашину цалчинмур классравун бувкIсса оьрчIаву цуппа ца махъ лакку мазрай къакIулсса оьрчIру бивкIшиву ва хъинну захIматну бушиву мукунсса оьрчIащал зун. Миннаву чIявусса бушиву, нину-ппу личIи-личIисса миллатирттал буну, я ниттилмур, я бутталмур маз къакIулсса. Цилла дарсирдай ванил оьрчIахьхьун булайсса бур лакку мазрайсса произведениялувасса чIиви-хъунсса бутIа лахьхьин, ва хъиривмур кьини му лавхьхьумунивасса калимарду дурккуну, дакIних чичин буллалисса давурттив дайсса дур. Ванил, мукунма, бувсунни, оьрчIан гъира багьаншиврул, шардай дуллалисса давривух нитти-бутталгу гьурттушинна дан бансса давурттив дулайшиву ва мукунсса даврин кIи-кIива кьиматгу бишайшиву. Аь. Аьвдулгъапуровал бусаврийну, укунсса иширтталгу оьрчIавун маз лахьхьавриву гъира бутайсса бур, цилла дарсирдай къулайшиву хьуну дур.
Басират ХIажиевал бусаврийнугу, вайнначIа ца группалуву оьрчIру гьарзашиврул, дарс цила багьайкун дишин къабюхълахъи­сса ишру хьунабакьлай бусса бур.
«Шеъри лахьхьин буллунни, га къалавхьхьуну бувкIсса чIумал га назму макьандалий нара щаллу дуркун, оьрчIавун хъунмасса гъира багьай га журалий назму лахьхьин. ЧIявуну дарсирдай тIуркIулул тагьардануву зун багьай, ми бизар къахъанан, лакку мазрах гъира бутан. Мазран хасну, личIи-личIисса байранну дувару оьрчIащал. Вана уттигъанну, жула лакрал шаэр Ссугъури Увайсовлуйнгу оьвкуну, хъинну ххуйсса шадлугъ дуварду», — бувсунни ванил.
Самрат Рамазановал бувсунни цал №11 школа-лицейраву ниттил мазурдихмур къулагъас хъуннашиву, цал оьрчIру гьарзатралгу дузалсса лакку мазрал кабинетраву щябикIайшиву.
«Уттигъанну ттучIа хьуссия, телевидениялул ва миллатрал кказитрал вакилталгу гьурттусса, лакку оьрчIансса, «ЧIавалачин» журналданун хасъсса, хъинну ххуйсса байран. Аьмну жул школалий ниттил мазурдин хасну чIярусса конкурсру, байранну дувайссар. Дарсирдал хIакъираву тIурчарив, гьарцагу ниттил мазрал дарс дуссар расписаниялувун дуртун. Зий буру, оьрчIангу гъира бутанну, жуятува тIалавмур буллай»,- бувсунни ванил.
Бахттигул Мирзаевалгу бувсунни дукIу жула шагьрулий хьу­сса Фазу Аьлиеван хасну дурсса конкурсрай цал 9-мур классраву дуклакисса оьрчIру цалчинми-кIилчинми кIанттурдан лайкь хьусса. Мукунма ванилгу ххи бувунни, цал школалий ниттил мазрал кабинет бакъашиву.
Азират АхIмадхановал, оьрчIащал дуллалисса цилламур даврия буслай, кIицI лавгунни, хъунмасса кумаг цил давриву махъппурттуву бувксса словарьдал буллай бушиву, оьрчIангу миннуйхчIин зун цукссагу бигьану бушиву.
Каспийскаллал КIулшивуртту дулаврил управлениялул зузала, ниттил мазурдил учительтурал куратор Снежана ЦIаххаевал бувсунни, цал шагьрулул школардай ниттил мазурдихмур къулагъас такIуйгу чан къашайшиву, дарсирдай цIузаманнул технологияртту ишла дуллай зий бушиву оьрчIащал, конкурсру, тIиртIу дарсру ва цаймигу шадлугъру лахъсса даражалий кIицI лагайшиву.
Шагьун Габиевалгу кIицI лавгунни цалвамур гимназиялуву ниттил мазрал дарсру расписаниялувун дутан дурашиву ва муницIун бавхIуну цанна дан дакIнийсса куццуй дарс дишин захIмат хъанай бушиву.
Диана Оьмаровалгу бувсунни Лаккуй цала школалий оьрчIащал дуллалисса ххуй-ххуйсса давур­ттая. Шикку ванил кIицI лавгунни щархъавусса школардайсса лакку мазрал дарсирдал «цIуцIи кIанаягу». Байбихьулул классир­ттаву циняр дарсру оьрус мазрай дуну, дурагу ца лакку мазрал дарсирай бакъа оьрчIащал лакку мазрай гъалгъа бансса цамур ссят дакъар тIимур масъала гьаз буллалисса ихтилат бия ванил. Ванил бусаврийну, ва иширалгу жулва мазран хъунмасса зарал биян буллай бур.
Новостройрайсса Шушиннал школалий зузисса Умамат Ба­гъирчаевал бусаврийн бувну, ниттил мазрал дарс дишавриву хъунмасса бияла учительнахьгу бусса бур. «Учительнал даврил тагьарданул биялдаралу бур жулва оьрчIан жулва мазрахсса гъира чантI чин баву, мунихсса ччаву, му мазрай гъалгъа тIунсса шавкьрутаву», — кунни ванил.
Ккуллал №2 школалий зузи­сса СахIи Оьмаровалгу бувсунни цилламур давриву хьунабакьайсса масъаларттая, хаснува литературалул луттирду биял къахъанахъишиву.
Шикку хьусса ихтилатирттал жям дуллай, Светлана Мутаевал лакку мазрал дарсирдал аьмсса тагьардания увкунни:
— ЦIана лак щархъавунияр шагьрурдай гьарза хьуну бур. Яла-яла жула халкь Каспийскалий бур чIявусса. Мунияту хъуннасса къулагъас дан дур шагьрурдайсса школардай дихьлахьисса дарсирдах, миккусса учительтурах ва оьрчIах. ЦукунчIавсса ихтияр дакъассар щихькIуй оьрчI ниттил мазрал дарсирдая мурахас ансса. ХIакьину школардай хъинну чансса бур цIа дансса жагьилсса учительтал. Жулва буссия хъинну лакку мазгу, жулва тарихгу, жулва багьу-бизугу ххирасса учительтал – цинявннан кIулсса ПатIимат Будаевна, Умамат МахIаммадова. Зувухгу мукунсса чIявур, на бура гъалгъа тIий зул ялун нанисса учительтурая. Ялу-ялун ниттил мазрал дарс дишин къакIулсса учительтал гьарза хъанахъавриягу нигьачIишиву дуссар жулва мазран. Лакку маз къакIулнугу за бакъар тIими чIяву хъанахъавриягу хъуннасса нигьачIишиву дуссар.
Масъалартту чIявур вай дар­сирдацIун бавхIусса. ХIакьинусса кьинигу бур школарду ниттил мазурдил дарсру расписаниялувун къадуртсса. Шикку учительтурайгур тахсир бусса. КъабучIиссар ца-кIира дарсгу дирхьуну багьандаран, харжругу ласлай, дарсирдайн къалавгна щаллу хъанан. Яла жулва школардай чIяву хъанай бур учительтурал пишакаршиву дакъасса ниттил мазрал дарсру дихьлахьисса учительталгу. Цалва чичлачимуниву гъалатIру итабакьлакьаву му чун нанисса ишри, цири яла миннал оьрчIан лахьхьин бувайсса?
Бакъар луттирду, диял хъанай дакъар дарсирдал программарду. Амма вай цимурца дакъар тIий, учительтурал цаятура жаваблувшинна дукьан къабучIиссар. Жу бищайссар луттирду, тIалав буллали зула каялувчитурая. ТIайлассар, диктантирттал сборникру бакъар биял хъанай. Учительнал биялдаралугу буссар оьрчIаву мазрахсса, дарсирахсса гъира бутаву, — увкунни ванил.
Ниттил мазурдил дарсирдал секциярттал давурттаяр махъ конференциялул хIасиллу дурунни.