Лаккучуная ххажалмащиричунан хьусса кумаг

Цаннаха-ца лавхьхьусса кьадарду бусса халкь дунияллий бувагу къахьунабакьайхьунссар. Нагу бусанна зухь ца инсаннал кьадардания ва му инсаннал оьрмулуву хьусса дакIни-мазрайрагу къадиркIсса дахханашивурттая.

ХIанапи Мусаев увну ур 1849 шинал Ххажалмащиял шяраву. Та заманнай Ххажалмащиял шяраву бувну бивкIссар имам Шамиллущал талансса паччахIнал аьрал бацIансса къала. ХIанапи яхъанахъисса къаттагу бивкIун бур му къалалул чIарав. Оьруснал саллатIтуран хъинну ххира хьуну бур бува увкумур, ттуп куна, левчуну бан хIадурсса ва чIиви оьрчI. Шамилгу ясирну увгьуну, паччахIнал аьрал Дагъусттаннай чан хъанахъисса ппурттуву командирнал цащала ХIанапигу увцуну ур Петербурглив.
ХIанапи яхъанан увцуну ур паччахIсса Александр II кулпатравун. Шикку ва занан ивкIун ур школалийн дуклан, мугу къуртал бувну, ХIанапинал 1869 шинал аьрали училище къуртал бувну бур.
Тай шиннардий, жунма кIулсса куццуй, чIявусса лакрал къалайчитал, арцу-мусил усттартал лагай­сса бивкIссар Аьрасатнал личIи-личIисса шагьрурдайн цанмасса маэшатрал хъирив.
Мукун аьрххилий увкIсса ца лаккучу хьуну ур Петербурграйгу. ХIанапинал къатлувусса къараваш-хъамитайпалул га лаккучунахьхьун дулайсса диркIун дур цаппара давурттив дан. Га зузалая бавну бур лаккучунан ХIанапинал бакIрачIан бувкIмуния.
Лаккучу хIалтIилия шавай зана хьуну нанийни, гьантта икIайсса ивкIун ур жул шяраву. Микку му лаккучунал бувсун бур Петербурграй цанма бавсса хавар. Хавар­ттайн бавтIсса халкь хъамаличунал бувсмунил махIаттал бувну бур, миннава чIявуминнан ХIанапи цуриввагу кIулну ивкIун акъар. Так къужри най буна вих хьуну бур лаккучунал бувсмунийн. Гайннал оьвкуну бур ХIанапинал уссурваврайн ва кIул бувну бур лаккучунащал. Мунал дуллуну дур уссурваврахьхьун ХIанапинал адрес. Амма чичин-буккин къакIулсса, мискин­сса уссурвавраща къавхьуну бур таксса архсса шагьрулийн гьан.
Лаккучуная Мусаевхъал ххуйсса хъамаличу хьуну ур. Миннал оьвкуну бур мунайн хъамалу, хъинну ххуйну кьамулгу увну, хъамалугу увну, ххуллинмай ссайгъатран цIадурксса араканнал гьивчул чантай бивхьуну бур. Цувагу ЦIахъарав ияннин тIайла увккун ур. Барчаллагьран лаккучунал куну бур: «Махъунай нанийни на зучIан чара бакъа уххан­на. Жува архIал бачинтIиссару зул уссичIан», куну.
Цаппара хIаллава лаккучу ми уссурвавращал зана хьуну ур Петербурглив. ЗахIмат хьуну бур миннан му лахъисса ххуллу битангу. Лаккучу цува чулухунай авцIуну, уссурвал Кьурван ва МахIаммад тIайла бувккун бур ХIанапинал къатлучIан. Тива хIап тIун бивкIун бур оьсса ккаччи. БавцIуну бур вай тива цу уккайрив ххал ан. Миннал кьутIлийн бувккун бур та къараваш-хъамитайпа. Ккаччигу паракьат бувну, вайннахь аьла-ссалам бувну бур. Уссурвал бувчIин буллан бивкIун бур цалва аьрххилул мурад. Гьич, цикIуй бувчIин бан къабюхълай бивкIун бур ганин. Хъамитайпалун ххан бивкIун бур гай дука-хIачIанмур чIа тIий заназисса. Зана хьуну къатлувун, ларсун арцугу, гайннан дуллан бивкIун бур. Уссурваврал цан арцу аьркинну дакъашиву бувчIин бувну бур. Яла га къараваш-хъамитайпа зана хьуну ХIанапинахь бувсун бур, цавай халкь я арцу, я цикIуй къаласлай, къатлул хьхьичIа гьан бан хъанай бакъар, куну. Микку ХIанапи цува увккун ур уссурваврал хьхьичIун.
Оьруснал паччахIнал конвойраву къуллугъ буллалисса ХIанапинай диркIун дур ларххун аьрали янна-ярагъ. Даргири мазгу хъамабивтсса, муницIун цала уссурссугу хъамабивтсса ХIанапинан цикIуй къабувчIлан бивкIун бур. Яла кIиягу уссурваврал лаккучунайн оьвкуну бур. Ванал ХIанапинан бувчIин бувну бур вай Дагъусттанная бувкIсса цалва уссурвал бушиву. ХIанапинан цалла оьрчIшиву дакIнийн къадагьлай диркIун дур, яла миннал мунан оьрчIний цивппа тIуркIу тIий бивкIсса тIуркIурду дакIнийн бутлан бивкIун бур. Ахиргу ХIанапинан гьарзат дакIнийн багьну, ххявххун уссурваврайн, хъямала агьлан ивкIун ур. ЦачIанма буххан бувну, хъамалу бувну бур уссурвалгу, гайннащалсса лаккучугу. Хъинну махIатталну буруглай бивкIун бур вай ХIанапинал къатлух, мивусса кьайлух. Лаккучунангу даргири маз къаоьккину кIулну бивкIун бур. Хьхьунил махъниннин хаварттай, вайннал цимирагу ссят дурну дур. ДакIнийхтунусса барчаллагьрахлу ХIанапинал лаккучунал ххуйсса арцул кагу дургьуну дур. Уссурвалгу, бакIрая ччаннайн бияннин янна-уссулгу щаллу бувну, тиха шаппайн биян баншиврул, пIайтIун дургьуну тIайла бувккун бур. ШяравучутурачIату цанна зузи дансса аьрщив машан ласуншиврул, мунал миннахьхьун чIярусса арцугу дуллуну дур. Уссурвал дахьа ХIанапиначIан бувкIни шарда къадиркIун дур му арсну ивтсса, му хъуна увсса нину. Нину зана дикIаврищал, ХIанапинал ниттихь зума цIухлан ивкIун ур цаяту, цал уссурвалгу, мачча-гъангу бивкIшиву циван кьюлтI барду, тIий.
— Аьпа биву, вил буттал ттуй къадагъа дирхьуна нара дирчIаннин вихь мабусара куну. Жул жулва лякьлул оьрчIру бакъая. Ттун мудан ххан бикIайва ина нара тара-тагу кьадитансса, — куну бур ниттил.
ХIанапинал цалва уссурвал ни­ттищалгу кIул бувну бур. КIивайвагу хъинну рязинугу ливчIун бур. Ни­ттил уссурвал шаппай нанийни миннан ссайгъатран багьлул ххирасса бахшишругу дирхьуну дур.
Тиха зана шаврищал Кьурваннул ва МахIаммадлул машан ларсун дур аьрщив. Шяраву вайнная «Чимчнихъал тухум авадан хъанай буссар» тIун бивкIун бур.
1885 шинал ХIанапи подполковникнал чиндалуву жул шяравун зана хьуну ур. Мукьра шинай зийгума ивкIун ур ЦIахъардал наибну.
1889 шинал буттал шяраву ванал тIивтIуну бур кIива класс бусса училище. Машхул хьуну ивкIун ур багъирдахун, ахъулссаннул мурхьирдал цIу-цIусса журарду буккан буллан ивкIун ур. Мунал цIа дирзсса ахъулссагума диркIун дур.
Аьрасатнаву ХIанапинайн учайсса бивкIун бур Георгий Александрович. ХIанапи накьлу хьуну ур 1941 шинал.
Аьли-ХIажи АхIмадов, «ХIанапи» луттирал автор,
ш. Ххажалмащи