«Зий ивкIра мудангу лажин кIялану»

folto_12Къуллугъ цIакьлин бувгьуну къуццу къабувссар тачIавгу, мудангу хIарачатрай ивкIра тIайламунил чул бугьан, оьмур бувнанмагу оьмур къабуван.

Буйнакскалийсса финансирдал техникум къуртал бувсса 1951 шинал байбивхьуссар на захIматрал ххуллу, ЦIахъардал райондалул финотделданий бюджетрал хъунама инспекторну зий. Муния махъ цимилагу зузи кIантту баххана бан багьуна ттун, Минфиндалул Контрольно-ревизион управлениялул (КРУ-лул) тIайла увкний зун багьлай.
Та чIумал, гьай-гьай, интернет, компьютерду ягу «Консультантру» къабикIайва, даву лахьхьин багьлай бия ттулва бюхъу-хIарачатрайну, зун, даву лахьхьин тIурча гъира бия, нагу, давривун кьувтIуну, къакIулмур лахьлай уссияв.
Ттул хIарачат чIалай, КРУ-лул хъуниминнал на Ахъушиял, Гергебиллал ва Ккуллал районнайн ревизия бан тIайла уклан бивкIуна. Цаппара шиннардий зий ивкIссара хъунама инспекторну цал Бущихъиял райондалий, яла Лаващиялмур райондалий.
1958 шинал Минфиндалул на ряхва зуруйсса курсирдайн Ленинградрайн тIайла увккунав, ми ттул гихуннайсса давриву хъинну дучIи лякъинсса кIулшивуртту хьуна. Курсирдал администрациялул жун хъинну ххуйсса культуралул программагу хIадур дурну дия.
Аьрасатнал Ухссавнилмур хъуншагьру архитектуралул, музейрдал, театрдал авадансса шагьру бурхха. Байбивхьуссияв жу Эрмитажрая, цIанихсса художниктурал, скульптортурал ва заргалтурал каруннил дурсса эмаратирттай тамаша баврия.
Кировлул цIанийсса Опералул ва балетрал театрданувун (цIанасса Мариинский театр) гьансса тIайлабацIугу хьуна жун, «Лебединое озеро» балет ккаккан. Муниву агьаммур роль дия таний жагьилсса Галина Улановахь (махъату муния кIицI лавгсса театрданул прима, Социалист захIматрал Виричунал цIа кIилла ларсъсса балерина хьуна).
Мува «Мариинкалий» Д. Вердил операрду «Аида» ва «Травиата» ккаккансса тIайлабацIугу хьуна жун. Бивссияв та заманнай Совет Союзрай ца бакъа бакъасса Криминалистикалул музейравунгу. Гужсса асарду биян бувна Ф. Шаляпин, И. Бродский бухха-буккайсса «Репинские пенаты» музей – къатлулгу.
Шяраваллил кIанттай хъуна хьусса, радио, электричество да­къасса, цивилизациялул хIахI щун бувасса кIанттурдай яхьусса ттун, Ленинградрайсса культуралул программа оьрмулухун дакIний личIансса хьуна.
Курсирдал администрациялул бувгьусса лаякъатлуву ттущал архIал яхъанай уссия Казбековский райондалул финотделданий каялувшиву дуллалисса Аьбдулмажид Аьбдулмажидович. Къатлул хозяйкал ганайн Андрей Андреевич учайва, ттунгу Александр тIисса цIа дирзуна. Курсирдайнгу жуйн мира цIарду тIун бикIайва. Аьбдулмажид энчIру дуллалисса чIалай, жугу, оьван кунма, мунайн лахъну оьрус цIа тIун бикIайссияв. Шаппай нани ххуллий, Москав-МахIачкъала поездрай ахттайнсса дукан вагон-ресторандалувунгу увцуну, Аьбдулмажидлул ттухь миннат бувна цайнна ххишала оьрус цIа маучара куну. На Андрей Андреевич ххишала къаучин махъ булайхту, паракьат хьуна му, нагу буллусса махъ бацIан бувссия.
1961 шинал Лаващиял райондалия на МахIачкъалалив ивзра, цал «Стройдеталь» заводрай, яла МахIачкъалаллал къатри дуллалисса комбинатрай зий ивкIра хъунама экономистну. Ттун ттулла даву хъинну ххирая. Къатри дай комбинатрал (МСК-рал) даву хьхьичIуннай шаву мурадрай, 60 квартира бусса панельданул къатта баву кьювкьуну бацIаншиврул, расчетру дурну, на Ростов-на-Донулийн лавгссара «Главсевнавстройрал» трестрайн. Экономикалул управлениялий каялувшиву дуллалисса элмурдал доктор А. Веромкройтлул на ххарину тIайла увккунав планово-экономический отделданий каялувшиву дуллалисса А. СирафимовичлучIан. Мунал ттул расчетрая цIа дурна. Нагу лажин кIялану МахIачкъалалив зана хьура. МахIачкъалаллал ДСК-рал щалва коллективран ххуйсса премия дуллуна. Коллективрал хьхьичI на барча уллай, комбинатрал хъунама Марк Григорьевич Бродскийл увкуна: «Жуков Берлинная куна, ХIусайновгу Ростоврая ххувшаврищал зана хьуссар!». ТIааьнну бия ттулва захIматран лахъсса кьимат бишлашисса махъру баллай.
Давугу хъинну зунсса гъи­ра-шавкь дутлатисса дия. МахIач­къалалив яхъанансса къатри да­къасса чIявусса бия, комбинатрал биялсса хIарачат бия агьали квартирардал щаллу буллалисса план чIумуй бартдигьин.
Цамургу даву дан бювхъуна ттуща комбинатрал арцуй экономика хьунсса. Ттун бувчIлай бия пяп-чарил давурттаха зузисса транспортран лапра чIярусса арцу харж хъанай душиву. Дагъусттаннал строительствалул управлениялул (ДУС-рал) Автобазалул транспорт тIалав дан захIмат бакъая. Ттун бувчIуна самосваллу, транспорт, хIасил, ччи-ччитари ччинийн ишла дуллай бушиву. Хъирив агьну, щинчIав хавар къахьунну, комбинатрал территориялия бувккун нанисса машинардал кузоврттайн бичлан ивкIра килпитирттал бачIвасса къуршив, миннуй датардугу чирчуну. Шанна нюжмардува, нарядру ларкьуну мукьах, машинардай ливчIсса циняв къуршив бавтIун, планеркалия мукьах ДСК-рал каялувчи, хъунама инженер, парткомрал секретарь ва профкомрал хъунама бусса кIанай бувчIин бав документирттайн бувну самосваллай бетон, цемент, ххюл ххилай бивкIшиву, къуршивми на кузоврттайн бивчусса куццуй саргъунма, щаллунува бушиву. Комбинатрал хъунаманал транспорт къабагьайний ишла дуллай бивкIми танмихIрайн кIункIу бувна, хъунама инженернал къулбас дакъа транспорт итадакьавансса къадагъа дурна. Му иширая махъ транспортран нанисса арцу мукьцIалва процентрал чан хьуна, комбинатран хайр хьуна. Марк Григорьевичлул ттуя цIа дурна, мастерталлив хъярчирдай бикIайва рязи бакъа, на сававну пиволул хъирив цучIав тIайла уккан къахъанай ливчIунну тIий. Ми кIива эпизодрал ттул карьералун кабавкьухьунссия, кIира шинава на ивтунна планну дай отделданул хъунаману, мукьра шинава ДСК-рал хъунама экономистну, урчIва зурува тIурчарив – комбинатрал директорнал хъиривчуну (экономикалул даврилсса буллалисса).
1970 шинал МахIачкъалаллал къатри дай комбинатрал цIа дуссия Москавливсса щаллагу Союзрал выставкалул ХIурматрал улттуй. ХьхьичIунсса зузалтравух, ттунгу дуллуна «За доблестный труд» тIисса медаль.
1959 шинал на увхра дуклан Ростов-на-Донулийсса финансово-экономический институтравун. Му къуртал байхту, комбинатрай зий унува, бухгалтертал хIадур байсса шинайсса курсирдай дарсру дихьлай ивкIра гьанттайн чIумал. Микку зий на итабавкьуссар хъуними бухгалтертурал ряхва группа. ЧIявуми ттул выпускниктурая ларайсса квалификация дусса экономистал хьунни, зий буссия республикалул экономикалул личIи-личIисса отраслирдаву.
Му бакъассагу, МахIачкъалалив бикIайссия Буйнакскаллал финансирдал техникумрал консультация дулайсса ва лахьхьин байсса пункт. Техникумрал хъунмур Роза Каримовнал миннатрайн бувну, ттун му техникумрал заочниктурал давурттангу рецензияртту чичлан багьайва.
Комбинатрай каялувшиву дуллалисса М. Бродскийщал архIал жу Совет Союзрал чIявусса къатри дай комбинатирттайх бувкссару цIу-цIусса затру лахьхьин. Москавуллал ДСК-лул опыт лавсун, кIусса муххал ва бетондалул конструкциярдал кIанттай куклусса керамзитрал панельлу итадакьлан бивкIссару.
1973 шинал, Дагъусттаннал партиялул обкомрал маслихIатрайн бувну, на ивтунав СССР-данул Стройбанкрал Дагъусттанналмур конторалул хъунаманал хъиривчуну, урчIра шинава тIурчарив – мува Стройбанкрал шагьрулулмур управлениялул хъунаману. Стройбанкрал Дагъусттанналмур конторалий каялувшиву дуллалисса Д. Амирхановлущал жу тамансса ххуйсса давурттив дурссия. Буйнакскалийсса Финансовый техникумрал директор Анатолий Михайлович Гажамаевгу хIайран увну, ччясса мутталий щаллу дурссия кIицI лавгсса техникумрал къатри МахIачкъалалив. Буйнакскалия республикалул хъуншагьрулийн техникум бизан буллалиний директорнал буруккин бия документирттал авара бикIанссар тIисса. ЧIумуй аьркинсса документругу щаллу бувну, техникумрансса къатри дуллай зий байбишайхту, Анатолий Михайлович ххарину, рязийну ия.
Жуща бювхъуна хъинну ххуйсса къатри дуван Стройбанкрал конторалунгу. Нальчикрая бучIан бувну, някIсса елкарду хIаласса ххяххия дургьуссар цIусса къатрал архитектура авурну чIаланшиврул.
1984 шинал на ивтунав Минфиндалул КРУ-лул хъунаману. РСФСР-данул Минфиндалий на цIакь къауллай нюжмардийсса лахъи лавгунав. Му лахъи лагаврил савав яла кIул хьуна – МахIачкъалаллал КРУ-лия ттуя аьрзирайсса телеграмма дуркIун дия, на хIан хIачIур, лулттурасри ласур тIий, оькки-ккаккул уллалисса. РСФСР-данул Минфиндалул коллегиялий на цIакь уллалисса батIаврий ДАССР-данул финансирдал министр Даниял Рамазанович Закержаевлул увкуна: «Саляуттин Аьбдуллаевичлуй ца аьй дуссар», — куну. Комиссиялул члентал пахъ багьуна, утти ци аьй дурвав тIий. Даниял Рамазановичлул увкуна: «ХIанттил ххув къаучайсса адаминар, му аьй дуссар», — куну. РСФСР-данул финансирдал министр А.А. Бобровниковлул «жун мукунмири аьркинсса» увкуна. Мяйжаннугу, 1967 шинал ца тIааьн бакъасса иширавун агьния мукьах, на хIанттил ххув къаучайссар.
На хIарачатрай ивкIра мудангу ттуйнна дурсса вихшала цIакь дуван, дайсса даву лажин кIялану дуван.
1994 шинал АьФ-лул финансирдал министрнал амрулийн бувну, Аьрасатнал КРУ-лул хьхьичIунми контролертурал – ревизортурал группа тIайла бувккуна Франциянавун ва Швециянавун. Ми паччахIлугъирттал аудитор службардал даву лахьхьаву бия жул мурад. Группалий каялувшиву дуллай ия КРУ-лул хъунама контролер-ревизор Данилевский Юрий Александрович. Ца зуруйсса семинар дуссия, жу компьютердал программарду, аудит даврил кьяйдарду лахьлай буссияв. Семинарданул лагрулуву бивру Франциянал ва Швециянал цаппара акционер обществардайнгу.
«Конкорд» тIисса АО хIадур хъанай дия, ингилис-палангнал, цIусса журалул пассажиртурал лайнер итадакьин. Жул делегациялийн хъамалу оьвкусса шадлугърай хъамаллурава цаппара бия компаниялул президентнан ссайгъатру буллай. Иш багьарчагу тIий, ттучIагу буссия ххуйну бакьин бувсса кьяцлул кьуру. На ттулвамур ссайгъат ца шартIиращал буллай ура учайхту, президент гьанавиххи хьунуккива. ТаржумачинайхчIин бувчIин бував нава «Конкорд» пишкаш дува тIун най акъашиву. Дагъусттан жагьил хъярч-махсара ххирасса унуккар тIий, тяхъа був­ккунни шадлугърайцири. Бусав нагу ттулла шартI: Президентнал арснал оьрчIан щар дуцлацийни ттуйнгу, жул хъунаманайнгу хъатIуйн оьвчин аьркиншиву. Президент рязи хьуна, жун визиткарду дуллуна, амма буллусса махъ хIакьинусса кьинигу бацIан къабунни.
Самолетру дуллалисса компаниялул президентнал ттуйнгу, Юрий Александрович Данилевскийнгу оьвкунни цалла хозяйствалийн экскурсиялий. Мунал хозяйство дия Франциянал ва Швейцариянал дазуй. Президент жун цала ятту-гъаттара, индюшкартту, къакъунт ккаккан буллай ия, пахрулий буслай ия найрдал къуршаягу, форельлу бусса бярниягу. Компаниялул персоналданул му хозяйствалул продукция кьювкьу багьлий машан ласайсса дия. Жун бувчIуна жунна «ккарккун къаччисса» хозяйствалул капиталист зумунусса кьяйда цуксса агьалинан хайр-мюнпатрансса дуссарив.
Президентнал жу хъамалу бувнав цала найрал ницIай, къакъун­ттул ккунуккирттая бувсса ххайжанилий ва цува заллусса форельданул ва яттил дикIул шашлыкирттай. Жухарасса къулагъас-аякьалиягу ламусну, зана хьуссияв жу Парижлив. Оьрмулухун дакIний личIанссар Парижрал символ – Эйфелева башнягу, Лувргу. ЯбатIин къахъанай, тамаша бувну бивкIру жу бюх­ттулсса Леонардо Да Винчил Мона Лизал суратрал чIарав, ялугьлай бивкIру мунил ссигъасса пишлил ясир-хIайран бувну.
Швециянаву Стокгольмраясса вилва пикрирду буси тIисса му билаятрал аудиторнахьгу увкуссия:
— ЦIубутIуй ттун дакIний бу­ссия Швециянаву зун ацIан (ттун кIулссия Швециянал хъунама аудиторнал хъиривманал къуллугърай зунманах луглай бушиву), утти ттулва пикри баххана бан багьунни, зучIасса даву интерес бакъасса дикIанссар, партиялул Обкомрал ва Горкомрал инжит къабуллалисса, бюролийн къаоьвтIутIисса.
ХIакьину КРУ-лул ихтиярду ссуссукьу дурну дур чан-кьанну духьурчагу, муния Росфиннадзор дурну дур.
ЧIун лерххун гьарчагу, отпускалийн уккарчагу, зий аьдатманаща зукъазий ацIан къашайсса бур. 2005 шинал февраль зуруй ттуйн оьвкуна ОАО АКБ «Эльбинналий», му банкрал виваллил контрольданул къуллугърал хъунаману зун. Банкрал 12 филиал бур республикалий, микку дуркку­сса, даву кIулсса минахуртал зий бур, миннащалгу, хъунаманащалгу зун ттун захIмат бакъар. Ттул ххуллийх лавгунни хъунама арс ХIусайнгу, му зий ур Минфиндалий хъунама специалистну – отделданул экспертну. КIилчинма арс Аьбдулбари зий ур Аьрщарал ва хъуслил иширттал­сса буллалисса министерствалий, чIавама арс ХIажи ишбажаранчи ур. Аьбдулбарил кулпат Маринагу Минфиндалий хъунмур специлист – консультантну зий бур, Дагъус­ттан Республикалул лайкь хьусса экономистри. ЧIавама арснал щар Надия Федерал казначействалул управлениялий зий бур отделданул хъунмурну.
Арсру ва миннал хъамигу хIарачат буллай бур даврил къуллугъру лажин кIялану бартбигьин.
Навагу ттуятува рязийну икIара, дакIнийхтуну агьалинаха ва паччахIлугъраха зий ивкIун тIий. Къуллугъ цIакьлин бувгьуну къу­ццу къабувссар тачIавгу, мудангу хIарачатрай ивкIра тIайламунил чул бугьан, оьмур бувнанмагу оьмур къабуван.
Салауттин ХIусайнов,
Дагъусттаннал лайкь хьу­сса экономист, Аьрасатнал Федерациялул цалчинмур класс­рал советник