ВацIри буруччингу, цIулаган бангу аьркинну бур

Сайки ца зурул хьхьичI республикалул бакIчи аххана увунни. ЦIуну ивтсса photo_9бакIчинал хIукмулийн бувну, республикалул министерстварттал ва ведомстварттал каялувчиталгу баххана бувну, микку бивтунни цIусса къуллугъчитал.
Муниннин республикалий диркIсса ВацIлул хозяйствалул Агентствалия Комитетгу бувну, мунил каялувчину ивтун ур Аьлибег ХIажиев.
ЦIуну тIивтIусса Комитетрал даврил жаваблувшинна гьаз даву дакъасса, вайннацIун бавхIунма бур хьхьичIми мурадругу -Да­гъусттаннал вацIри ябаву ва цIусса вацIри бугьаву.
Цаятува ва цалла даврия буслай ур «Дагестан» РИА-лухь ДР-лул ВацIлул хозяйствалул комитетрал хъунама

ХIакьинусса кьини Ухссавнил Ккавкказуллал республикарттаву Дагъусттан хIисавссар ца яла вацIри чанмур республикалун.

  • — Аьлибег Ибрагьимович, цуку-цукунсса тIалавшиннарду дур вил каялувшиннаралусса Комитетрая тIалавну ва цуку-цукунсса давурттив дуллай буру?

— Совет заманнай жулла ду­ссия ДР-лул ВацIлул хозяйствалул министерство зий. Амма цIарду даххана дурну, жул идаралийн ци учирчагу, мурадругу, масъаларттугу, тIалавшиннардугу цара-цари лирчIсса — вацIри ябаву, буруччаву ва ми бугьлагьаву.
ХIакьинусса кьини Ухссавнил Ккавкказуллал республикарттаву Дагъусттан хIисавссар ца яла вацIри чанмур республикалун. Республикалул аьрщарал площадьрал 10,6% — 528 азарда гектар дур Дагъусттаннал вацIрал фондрал.

  • — Комитетрал хьхьичI ци мурадру бивхьуну бур?

— Республикалул бакIчинал циняр министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитурал хьхьичI бивхьуну буссар Да­гъусттан тIутIайх бичиншиврул 100 гьантлий, 1 шинай ва 3 шинай цуку-цукунсса давурттансса хIадуршинна дантIиссаривсса программарду дузал дуван. Мува куццуй жугу.
Жу, масалдаран, 100 гьантлул дянив лякъин ччай буру ппив-ххив хьусса вацIлул питомникирттансса базарду цIубуккан бансса чаранну, вацIрансса гьанна батIлансса аьрщирду хIадур дан дур, гьашинусса гъинттул вацIри ччуччин къабитансса давурттайнсса хIадуршинна дан дур ва вацIри цIубуккан буллансса интнийнсса давурттайнсса хIадуршиннараха зий буру. Укунссара давуртту дуллансса ният дуссар тIалав дуллалисса ца шинал мутталийгу, шанна шинал мутталийгу.

  • — Ми вацIри буруччин­сса давурттал планну хIадурну дуссарив?

— Совет заманнай жул бикIайссия Нугъайннал, Хасавюртуллал, Казбековуллал, Буйнакскаллал ва МахIарамкантуллал районнай питомникру. Сайки циняв вацIраву бикIайссия мюрщи вацIри. Питомникру учайссар вацIраву бугьансса мурхьру, къатIри бувгьусса кIанттурдайн. Вай аьрщив жу ккалли дувай­ссар багьа бакъасса кIанттурдан. ХьхьичIва-хьхьичI ми цIубуккан бавриха зунтIиссару. Тай шиннардий 1000 гектар аьрщарал дугьлай бивкIхьурча, цIана питомникиртталу дур сайки 600-700-ннийн дирсса гектарду.

  • — Республикалийсса вацIрал фондрал площадь цуксса бур? Цими лесничество ва лесопаркру бур? Ва миннува ина цуминнуя цIа данна, щичIа дур ххуйсса тагьар?

— ВацIлул фондрал аьрщарал аьмну дур 528 азарда гектар. Ва 132 азарда гектар хIукумат заллусса. Щалла республикалий жул дур 25 лесничество ва ца лесопарк. ХьхьичIра тIурча дуссия 18 вацIлул хозяйство. На цIана тIурча ва иширал хIакъираву анализ дуллай ура: ци чIумалли Дагъусттаннан къулайну бивкIсса -18 вацIлул хозяйство диркIни ягу цIана кунна 25 ва ца лесопарк буни. Ттула хъиривчутурайн ва отделлал хъуниминнайнгу амру бував ва тагьардануцIун дархIусса ххалбигьавурттал анализру дан: кIул бан таний питомникирттаву циксса мурхьру бугьлай бивкIун бурив ва жулва халкь тIаннул дузал хъанай бивкIун бурив, бакъарив ва цаймигу давурттив дан.
ХIакьину цIа данну зузиминнавух дур Казбековуллал лесничество, мунил каялувчину зий уссар цалла даву хъинну кIулсса каялувчи.
Мукунна оьккину зий да­къар Къайтагъуллал, Гъуниннал, МахIарамкантуллал лесничестварду. Жагьилсса каялувчи ур вацIри гьарзасса ЦIунтIиял лесничествалий зий.
ЧIал къавхьуну жу батIин тIий буру ларгсса шиннардий цума цукун зий ивкIссарив ххалбигьлагьисса коллегия. Щалва масъала бур гьарца шинах гайра гай аьрщив вацIрансса мурхьирдал дугьлагьаву: интту бугьару, ссуттил тIурча чичару «гъи къурагьсса диркIун тIий ххявххунни-къаххявххунни» тIий. Укунсса ишру къабикIантIиссар. Утти аьркинссаксса аьрщив дургьуну, дургьумуних къуллугъ буллантIиссар.
— ВацIрал фондрал аьрщирдал дачIисса дур арендалий дуллуну. Ци мурадрайри ми мукун дулайсса халкьунна­хьхьун?
— ВацIлул кодексрайн бувну, 2005 шиная шихуннай арендалун дулун ккаккан бувну буссар 4417 гектарданийсса 1328 вацIлул участокру, мукунна 771 гектарданийсса 1046 участок рекреациялул давурттангу. Шяраваллил хозяйстварттан ккаккан дурну дуссар 2683 гектарданийсса 204 участок. Мукунсса аьрщирдай хъуннасса къадагъа дуссар къатри ва хъуни идарартту дуллан. Дукра-къюссуву ва дару-дарманнан ишла дуллансса уртту-щин датIлан ччиминнахьхьун дуллуну дуссар 187 гектарданийсса 18 участок. Цайми-цаймигу давурттан дуллуну дуссар 776 гектарданийсса 60 участок. Арендалий дуллусса аьрщирдах 2012 шинал бюджетравун дуркIун дур 14, 6 миллион арцул, миннува федерал бюджетравун — 13 миллион ва республикалул бюджетравун -1 млн. 200 азарда къуруш.

  • — Цуку-цукунсса давур­ттив дуллантIиссар вацIри ччукъачланшиврул?

— Цалчин, жу хъинну дахIаву дуну зий буссару МЧС-ращал. Миннайн барчаллагьри, жу оьвчаврищал мугьлат бакъа ми аьркинсса кIанай лякъай. Ялагу, 2012 шинал федерал субсидияр­ттал кумаграйну жун бувкIунни 12 цIулещан дувай машина ва 2 трактор. Аммаки, Дагъусттаннал лахъ зунттаву, ЦIумадав, ТIляратIаву, цIулещан дувай машинарттаяния къамуксса кумаг хьунссар. КIикку аьркин­ссар вацIлух уруглагисса инсан, зузала. Ва иширал хIакъираву на В.ПутиннучIан чагъаргума чичав, жун «лесник» аьркинну ур, му пиша зана бан бур , тIисса. Ва иш дузрайн буккан бангу хъунмасса захIмат хьунсса ххай ура, цанчирча халкь нигьабувсун бур, цикссагу «лесниктал» оьрмурдацIа бувунни къачагътурал.
Сайки гьар кIанай буссар хушрайсса цIулещандувултрал дружинарду, 10-15 сакин бувсса мобилнайсса бригадарду. ЦIу дагьан бюхъайсса нигьачIисса ппурттуву жу даврийн кьамул байссар сайки 80-сса цIулещан дувайсса инспектортал. Мукунма бувару халкьуннащал ихтилатру, буккару лекциярду, СМИ-рдайхчIин халкьуннащал дахIаву дуну буру. ЖучIа сакин бувну буссар МЧС-рал зузалтращал архIал цIу лещан дуллан буржлувсса «Дагестанский лесопожарный центр» ГАУ.

  • — Комитетрал вацIри цIубуккан бансса цуку-цукунсса давурттив дувантIиссар?

— Комитетрал хасъсса пландалийн бувну, гьарца шинах цумур-цагу лесничествардал вацIри цIубуккан бай давур­ттив дайссар, мурхьру бугьлай, миннуха аякьа дуллай. Зунттаву жу бугьайссар ттарлил мурхьру, кьанив – кIялатIутIул (акация) мурхьру, ясень ва цаймигу мурхьру. Микку ишла дансса кьай ва гьаннарду жучIа бур. Майрал 20-25-нний жу вай давурттив щаллу дурну, дузал хьун аьркинссару. 90-ку шиннардий ххуку бувну, бакъа-къатIа бувну тIий чIявусса гьивхьхьул мурхьру, гьашину Къаяккантуллал райондалий жун ччай бур гьивхьхьул мурхьру бугьансса питомник бан. Бугьан ччай буру 50 азарва мурхь ва ми тапшур бан тIий буру халкьуннайн. Программа вари – Дагъусттаннал гьарцагу ужагъран цанма-цанмасса ца-ца гьивхьхьул мурхь тIисса. Мукунма ахъвазандалул, ккурмузул ва цаймигу ахъулссаннул мурхьру бувгьуну укунма цалва ишла буллан ва ургъил буллан халкьуннахьхьун булун ччай буру.

  • — Халкь щархъава шагьрурдайн, кьанив (урбанизация) бизлазаву вацIлул фондрал аьрщаран асар хъанай дурив? Ми аьрщирдай халкьуннал къатри дуллай аварасса ишру шайрив? Зу ми иширттащал цукун талан бикIару?

— Мугу жул ца бакIцIуцIавур. Цанчирча, жула халкьуннал арендалий ларсъсса аьрщирдай мурхьру кьатI бувну, микку къатри дуллай лякъайну тIий. Жу хIарачат буллай буру низам лиян дурну къатри дуллалисса ишру къахьун битан, амма цал­сса цикIуй бан бюхълай бакъар. Ва масъала щаллу баншиврул ца ВацIлул хозяйствалул комитетрал буллалимур къагьассар, шикку жущал архIал зун аьркинссар районнал ва щархъал администрациярдал бакIчиталгу, ихтиярду дуруччай органнал зузалтгу. Миннал биялдаралугу буну тIий му масъала.
ХIадур бувссар
Залму АьбдурахIмановал