Буттал къатта

filas_5КIия арс ялагу дяъвилул цIараву бусса жул нитти-буттал цалла думуния цайми махIрум къабайва. Жул шанма оьл бия. КIива цадакьалун цайминнал ттизайва. Ца-ца чIумал жунна накI къалирчIсса чIунгума шайва. Та чIумал жул шяраву ца Попов тIисса оьрус ия почтальонну. Ккурккимай, цIуму, бадаку, чагъар лавсун увкIукун танан булун хIадур бувнува бикIайва ниттил. Жу бусса мащилул тия чулий хъуннасса ар дия. Арнил лув хъуннасса нехгу дия, мащилийн бияннин лахъан аьркинсса.
Попов най ккаккайхту, дуниял хъамадиртун, дикIгу хъап куну, дачIра ччаннащал ганал хьунийн лечайва бава. Абачарал ччя-ччяни: «Бавай, ми вил цадакьар­ттал ххассал увну чIалан икIара нава дяъвилул цIараву. Ккулла къавщусса кIану къаливчIунни, икъавчIанну дакъа щавугу къадирунни», — учайва. Цинна цIусса гьухъа-карщи дурукун, бавал луватумур лаххансса дакъа ливчIнан дулайва, гайгу зукьлай бикIайва. Арсру аьрай буссаксса, нину-ппу цIарай бикIайва. Шананвагу духIиндарай къабикIайва.
Цал жул чIаттиравун РахIув мащилий кIива хьхьи бувкIун, кIира тIимугу кьадиртун, левххуна. «Ява, баркуш, жула арсру зана хьун най бур!» увкуна буттал. ЧIал къавхьуну цал Абачарал чагъар бувкIуна, най ура тIисса, яла Саэдлул. Ххаришиврул думур щинайн-цIарайн дирчуна нитти-буттал, арсру бувкIукун. Нава чIивисса бунугу, дакIний яргну ливчIунни Абачара армиялия зана хьусса кьини. Та чIумал армиялия нанима хьунаакьин щалла щар ду­ккайссия хьунийн. Нину ва бутта бур жула дарвазалул хьхьичIсса ккурчIав щябивкIун, Абачара личиннин бацIан къахъанай ялугьлай, иттах мукьал нехругу нани дурну. Абачара шавай иявай ур тIисса авара гьаз хьунни. «Явала, ил, ина кьянкьасса дура ттуярча, дургула, ка дакъарив, ччан бакъарив» тIий агьи тIий аьтIий ия бутта. Мукун, кIукIлусса ва кьянкьасса ия га.
Саэд тIима уссу колхозрал хъуннасса фермалул хъунаману ивтуна. Абачара дуклан гьан ччай ия. Щар дуцингу анавар уклай акъая. Адамина иттах уккан къаирияйсса заманнай, Саэдгу фермалий, вирищар куна, дояркасса душваврал вив лавсун ия. Щар дуцин ччан бивкIун, Ваччав му ппурттуву зузисса АбачарачIан чагъар гьан бувну бур Саэдлул, нину-ппу ина щаллу ан вийн оьвтIий бур, тIий. УвкIун ур Абачара хъинсса хъамаллуращал. «На щар дуцин пикрилий акъассиявхха, зу ссайн анаварну буру, на цал дуккин ччай ура», — увкуну бур. Гьарзад гацIана бувчIусса буттал увкуну бур: «КIиягу биял хьуну буру. ЦIа рищара зунма ччисса душварай». Буттан цалва уссурссу хъинну ххирая. Мукьа арс ия мунал. Мудан учайва: «Ттун хъинну ччива ттула уссурваврал, ссурваврал душру бувцуну. Къабарчагу на тIимур, зунма ччимур буцара. Нагу ттунма ччимурди бувсса». Абачаран ва Саэдлун архIал бувна хъатIи. ХIакьину АбачарачIан, гьунттий СаэдлучIан бувкIссар жалинтру, цивппагу цаннияр ца ххуйсса.
ДакIния къабуккай ва задгу. Абачарал хъатIуйн бувкIуна дустал, цачIу зузими. Гъумуча тубувкIуна ванал учительтал. Гьав нурданул дуцIиннав цал, ивзунни къавтIун Абачарал учитель Лукьманов, «ходячая энциклопедия». Жул бавайн оьвкунни къавтIун дизан. Агь, ца ххуйну балайгу учайсса бивкIун бия жул бавал, ца исвагьину къавтIунгу дизай­сса диркIун дия. Экьи ларгун, къавтIий дия бава. ЧIявуми хъами тIурча бявххун най бия, аьтIий, гьай база мискин, хъунама арснал хъатIуй къавтIун къавхьуну тIий, чув мяш хьунну къавтIий дур Мариян, тIий.
Кулпат бакъа чIаххул, шяравусса халкьгу буттан ххирая. ЧIявусса халкь бучIайва ганачIан маслихIат бан.
КIа шяраву ливтIуми арамтал буттал, хъами ниттил биссайва, кьулгьу бан, ясин буккин вайннайн оьвчайва. Ца Аллагьнал цIаний, аьркинсса эбадат дайва. ЛитIуннин чакгу байва, зумагу дугьайва.
Цалва оьрчIаяр оьрчIал оьрчIру ххирая. Жул хъунмур ссу Иза буттан ва баван ляличIину ххирая. Ятинтал ябуллай тIий, ганих личIисса къулагъасгу дикIайва. ОьрчIру цачIанма буцайва, дукиялул кумаг байва.
Цивппа хъунив хьуну, аьсав дургьуну бунува, Муса тIима арснал арс АхIмади, шанма барз хьуну увцуну цачIана, хъуна увуна. Гьарца кьатIату найнал АхIмадин ххуйсса ссайгъат бикIан аьркинссия: лахханмургу, дуканмургу. Ми дакъахьурча, буттан гужну къаччан бикIантIиссия. Цал кIинттул каникуллай шаппай бувкIра хьхьуниву. АхIмадинсса ссайгъатрая, къабанва, ихтилат къабуллай бура. Ссавур духларгун, буттал цIувххунни:
— Ва оьрчIан цичIар дакъа­ссияв?
— Дакъассия, — учав на.
— Туну бувагу къабучIарчагу зад бакъая, — увкунни.
Яла дуккан дав ссихьри хьу­сса, Чехословакиянаву дурсса усру, жуларду. Игьалавгунни ппу.
— ОьрчIал оьрчIру ликкураву нагьри, — тIун икIайва.
Нитти-буттал пахру-хха­расса жул уссу Абачара Москавлий дуклай уна, ганан душ бувна. Жун, цинявннан, щалва кулпатран, хаснува буттан ва баван му хъуннасса ххаришиву дия. БацIан къахъанай бикIайссия га карав буцин. Жул Качар тIисса ссу бивкIун бур чурххал бювхъусса, бакIралгу ххуйсса, ужагърай марцIсса, увкумур байсса, ляличIину авурсса душ. Га хъинну ххирасса бивкIун бур буттан. 15 шинаву дифтериялул бивкIуну бур та. Танил бивкIулул къюву духIан къахъанай, аьтIун икIайва, хъами куна. Утти тIурча буттан дуниял тIиртIуна: ххирасса душнил цIа уттара дан цала аьзизсса арснан душ бувну. Дунияллийн къалагавай бия бу­ттагу, бавагу. Качар щяв бишин, ганил игь чинсса чара бакъассия. Навагу цимилвагу Качар бакI лавайсса, бакIъялавайсса лахъи ххуллурдайх мукьав мащилийнгу биян бувссар, шаппайгу бувцу­ссар. «Ва ттаттал багьа бакъасса хъусри, ттаттал ятIул мусири», — тIун икIайва бутта. — Ва гьалабаласса душ бакъассар, ва пIалатIирнал душри, — чайссия. Бургарча, «пIалатIир» та чIумал сий дусса, «пролетариат» тIисса махъ бивкIун бур.
Жул ва Абачарахъал къат­ри чIаравва буссия. Бутта кIичIираву щяивкIун Качар шания бизаннин ацIан къахъанай икIайва: «Ва душ бизаннин ялугьлай урача», — тIий. Барт, нагь, нис дукан мащилийн буцайссия Качар, хъунма бан ххябуккавай бикIайссия. Цал буттал Ваччиял базаллува кьаярал къама лавсун увкIун, мащилий валттулун палцI бувна. Хансса аьрщарай хъунива-хъунисса, ятIу-кIяласса кьая ххявххуна. Оьр­мулуву гукун хъунисса, нахIусса кьая къабувкуссар. Валттуя арх бакъа бявкъусса щаращигу бия. Качар кьая бивттуну, щаращуй шювшуну, лавсун бучIайва, аьнхъаксса бунува. Чанна лахъайва буттал симан. Цал бутта увкIунни, леххаврий куна, гьалакну, цца­ххандарал хьуну: «КьаярачIа ша­тта ккавккунни, цукунчIав гиккун душ гьан мабитару, личIлулну бикIияра», — куну жуй дюъ дирхьунни. Качар школалийн лавгун, алфавит лахьхьаву хьуна нитти-буттан хъуннасса шадлугъ. «Гьула, ттаттал мусий, му вилла а-хъунмур, а-чIивимур дуккила»,- тIун икIайва ччя-ччяни. Бизаргу къашайва душнил щалва алфавит буккиннин.
Бутта ивчIайний мяйцIаллий ххюра шин дия. Къужлул оьр­мулий жула къатрал хьхьичIсса ккурчIав щяивкIсса чIумал чIарах нанинал яхши-хаш, ала-ссалам байва. Цал чIарах нанисса ца жагьилсса хъамитайпалул «ХIусайнай, хъунав хьуну урахха, ивкIлай циван акъара, ттул ппу?» увкунни. «Аллагьная ссалам бувкIукун чара бакъа гьанна, бу­ттал», — увкунни хъинну иминну. Яла та лавгукун: «Тарбия нитти-буттал къадуллуну дур, цивура Аллагьнал дирхьу­сса духIин да­къар», — увкунни.
Оьруснал цIанихсса тарихчи Н. Карамзиннул увкуну бур: «Без хороших отцов нет хорошего воспитания», куну. Лап тIайлар. Буттахъал бивзсса шагу, уздансса тIул-тIабиаьтгу жувура, оьрчIаву, оьрчIал оьрчIаву яргну пперха тIийнна личIаннав. Амин.
Буттал къатлул чанигу, чаннангу, нитти-буттахсса ччавугу мудан сийлий личIаннав.
ХIусайнахъал ПатIимат Фаталиева, ш. Буйнакск, педколледж