ХIакьмунил тава-тагу ххуллу ласайссар

kkulВа оьрмулуву хьукъашайсса ишру къабикIай. «Вила яруннин ххал къавхьумунийн, вичIан къабавмунийн вих хьун анавар мауккаванна» тIунгу бикIай. Аммарив жува, ца-ца чIумал, мунин личIи-личIисса, аьркиншиннагу дакъанна, инсаннай бакъу бишин, га кьюкьин ансса махъ учингу анавар буккару. Му бунагьрангума ккалли байсса бур. Амма…

Ва ххуллухсса ттул ихтилатгу, гьамин, укун ца хъис тахсир цайва бакъасса, ялунгума цIа дуван, чIявучин эбратран ккаккан уллансса инсаннай гъибат бишаврия ва тIайламунил, хIакьмунил ахиргу ххуллу ласаврияр.

Ва иш ччянива хьунугу, махъминнангу дарсну хьунхьуви тIисса мурадрай, бусан-чичин ччай бур.
…1985-ку шин, 9-мур май, Ккуллал райондалийсса Ккуллал шяраву Хъуннасса Ххувшаврил 40 шин шаврин хас дурсса шадлугъ дия. Шяраву, райондалий, сайки цалчин тIини кунна, дацIан дурну дуссия та дяъвилуву Ватандалухлу жан дуллусса Ккуллал вирттаврал аьпалунсса гьайкал. Гьаксса бусравсса давугу хьуна. Амма ва гьайкал, анавархъиндарай тIини кунна, дацIан даврищал, шяраваллил лагрулун ва фронтрая зана къавхьусса 230-ния ливчусса яла ххаллилми вирттавран лайкьсса дакъар, чIирисса дур, тIий, аьпа баннав цал, МахIаммад-ХIажи ХIажиев ва ХIасан Рамазанов сиптачитал хьуну, колхозрал харжирацIух азгъунсса гьайкал ва чIаравгу, фронтрая зана къавхьусса Ккуллал циняв вир­ттаврал цIардугу чирчусса мармарчарил улттигу дацIан дурсса, мемориал комплекс дуруна. Ва шадлугърайн бавтIун бия шяраву буцири мюрщи-хъуни, щархъая ва шагьрурдаяссагу вакилтал. ХIурматрал трибуналий бия шяраву буцири та дяъвилуву гьуртту хьуну, шаппай зана хьун бювхъусса бахтлувтал. Шиккува бия дяъвилий жан харж дурминнан цIарду дирзсса оьрчIру, жагьилтал, кув цивппа бутта­хъул хьуссагума. ЧIюлу хьуну, байрандалийн бувкIсса кунма бухьурчагу, цанналлагу лажиндараву тяхъашиву, мурччай пиш хIисав хъанай бакъая. Яру мукьал буцIин бувну бия. Хаснува чулухьу щавурду цIунилгу оьтту дуцлай духьунссия, мяйжаннугусса, чIиви-хъунсса яс бия фронтрая зана къавхьуминнал цIарду чирчусса ултти дацIан дурмур кIанай. ЧIалай бия бигьану бакъашиву ссавур дан, къюву кьюлтI чин.
Шиккун бавтIминнава куннахь кув, ветерантурайнгу кIисри тIитIлай, цавува цивппа гъалгъа тIутIисса чансса бакъая.
— Гьуя… тай ппилинну бивкI­мигу, вирттал кунма щя­бивкIун бур, начну лакъабивкIун?
— Ци тIий бура ина, тайннай ци тахсир бухра, тахсир хьуминнан танмихIгу бувссархха.
— БацIула, вания та чIумал чIивисса ухьунссия, вагу ветераннивав?
— Ветерангума, ветеран, дяъвилий гьуртту хьуну, инвалид шаврищал, ший, цала гьалмахчу ххассал уллайрихха та ччан гъавгъун, мукун аьсаврттайн агьсса…тIий цаннил гамунин ккаккан уллай бия, ветерантураягума личIину, кIирагу канихьсса аьсаврттайн агьну, язугъну ялугьий, кьусгу ивкIун, авцIусса адамина.
— Хъинну тIайлассархха, фашист яруннин ххалвагу къавхьусса, ттупанг битанмагу къабиривсса кунмасса, дяв-дяв бивкIсса арамтал буссар лажин кIялами, вирттал хьуну. Ва байчара ветераншиврий тайннаву щяитанвагу дакIнийн багьлай бакъар, — хIала увххуна ца хъуна адаминагу…
Ихтилат МахIаммад ХIаса­новлия бия. ТIайламур бусан, ттунгу цукуннив цIими хьуна ванай. Гъан хьура чIарав. Барча ав байрандалущал. «Циван дакI къума дуллай ура, чIяву­чивухсса къарагунгу хъатIир тIун бикIайхха. Вилгу му уссу Кьурбан фронтрайва ливчIун ур. Ургу вай цIардах. Ца-ца кулпатрава кIия, шама, мукьагума дяъвилул бювкьсса. Вайннахха ттулгу ниттиуссу, мяйя ссурахъу, ссурахъил арс, куявтал – цикссагу гъан-маччами дяъ­вилия зана къавхьусса», — тIий, МахIаммадлул дакI хьунмур буллай ура. МахIамма, цал пахъ агьну вичIилийгу авцIуну, мукьал бувцIусса яругу ливхьуну: «Ина ци тIий ура. На дяъвилийва ливчIсса ттула уссу Кьурбан дакIнин агьнунияргу, цамунийн, вайннал дуллалисса тIайладакъашиву духIан къахъанайра дакI къума дуллали­сса», — увкунни МахIаммадлул, буккавай-къабуккавай.
— Вингу чIалай, та дяъвиливу жан дуллуминнал ниттихъан, кулпатирттан лачакру ва цаймигу кьай-кьуй дуллунни. Ва ттул уссил цIарагу кIицI къадунни. Ва ца, яла-яла навагу дяъвилийн лавгминнавухвагу къаивхьунна. На дацлай, зехлай зад инвалид хьуххивав? – тIий дакIнивусса сси-къащи къявхъ тIий, бухIан бюхълай акъая.
— На хъирив лаянна, анавар маукларда, — куну, паракьат ував. Лавгунни мадара гьантри. Ура нагу, хIакьмур, тIайламур кIул бан хъирив лаллай.
МахIаммадлул ваниннинсса оьрмулул ххуллу бигьасса хьуну бакъар. ЧIявусса ккав­ккун, мадара тийн-щийн щун багьну бур.
Ккуллал шяраву чIявусса захIматчитурал кунма, хъунмасса кулпатраву хъуна хьусса МахIаммадлун ччяни оьрчIнийва канил захIмат буллай, личIи-личIисса давуртту дуллан багьну бур. Буттан, ниттин кумагран ичIаллил давуртту дуллалаврищал, колхозралми давурттавухгу чялишну гьуртту хьун багьну бур. Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъви байбивхьу­сса чIумал анжагъ 17 шинаву­сса чIава жагьил шанма зуруй гьуртту хьуну ур захIматрал фронтрайгу – Къарчигъайлий ва цаймигу кIанттурдай, душманнал танкардансса дайгьузаннурду дуллай.
— Гила зана шайхту, Ккулув, Ваччав, ЧIяв дяъвилул ишру лахьлай, вардиш хъанай буру райондалийсса тамансса жагьилтал ва хъунисса арамтал. Циванав къакIула, му чIумал Дагъусттанная дяъвилийн къабуцлаци­ссар тIийгу бия. ТIайламур бусан, ттун ттунмагу, махъминнангу хъинну гъира бия фронтрайн гьан. Ттул уссу Кьурбан хьхьичIа увцуна. Ахиргу, 1943-ку шинал февраль зуруй военкоматрая баян бунни дяъвилийн хушрай гьан ччиманаща аьрза чичин бюхъайссар, куну. Буларду аьрзарду, щаллу хьунни жул мурад. Ургу жул ххаришиврух! ЧIявуми, на кунма, оьрмулул 18 шинайнвагу бивсса-къабивсса чIава жагьилтал бия. Бия тамансса оьрмулул хъуниссагу. ТIайла бувккунну бахьтта Щурагьун. Гичча поездрай бивчунну Гуржиял Гори шагьрулийн. Тикку вардиш буллай тамансса хIал хьуну махъ, жу тIайла бувккунну Пензенский областьрайн. Ши­ккува бусан, дакIния къабуккай, ттула дус МахIаммад Мурачуев, чансса къашай хьуну, тиккува ливчIуна. Яла махъ дакIнин бутлан икIайссия, «на госпиталлая укканнин, зу тIайла бувккун лявкъуну, къащи шаврил, ацIан къахъанай, на ттула гьалмахтуравух фронтрайн тIайла уккияра тIихьувкун, «да, чIивитIуй, ина циван анавар уклай ура, инава ивчIан чIун хьунтIиссарча, ссавур дува» увкуна», тIий. Пензалиягу жу фронтрайн Киеврал чулийнмай тIайла бувккунну. Мадара талатавурттавух хIала уххан ттунгу багьуна. Жул полк битултрал бия. Ттущал жулва Ккулатусса Чячихъал ХIасан, Закайхъал Оьмари, Кьурван тIисса жагьилталгу буссия. Махъми тиху-шихунмай тIайла бувккуна: ЦIувкIуллал Мямма, Хъусращиял Залкипри, Щайх АхIмади ва тамансса цаймигу.
Киев ласласисса аварасса чIун дур. ВацIлуву гужсса талатаву хьуну, ттущалсса Оьмари Закаев, кIусса щаву дирну, къуртал хьуна. Ттул хъачIрайн щаву дирну, госпиталданийн увцунна. ХIасан Рамазановлул бакIрачIан ци бувкIссияв къакIула. Ттуйна нава кIура авукунгу та дуснал пикрирдайна ивкIра. Акъассар. Кьурбан ххассал хьуну ия…
Ялагу ванал цала бувсмунийн бувну, щаву дирсса МахIамма Киеврая, Тамбоврайсса, Мичуринскалийсса Борисо-Глебскалийсса госпиталлай хъин хъанай ивкIун ур. Щаву дирну чулахъ хьусса МахIаммад ахиргу 1947-ку шиналнин, Москавлив «Метро» буллалисса кIанттурдай цащава шаймур буллай ивкIун ур, цува кунмасса 1500 аьрали фронтовиктуравух. 1947-ку шинал итаавкьуну, шавайн зана хъанай ур. Инвалид хIисаврай пенсиягу ласлай ур. Ца ппурттуву, собесрал цIунилгу инвалидшиву тасттикь дансса комиссиялийн оьвтIий буну, колхозрал къутаннай – Бакресливсса МахIаммад къалавгна ливчIун ур. Гайнналгу пенсия кьукьин бувну бур. ПIапIрусрахрагу диял хьунсса арцу дакъархха пенсиялун, колхозрал давуртту кьаритан къабюхълай бия тIий, ваналгу къулагъас къадурну, комиссиялийн къалавгун ур. Ци дурссарив, собесрава пенсиялул делогу дакъа хьуну дур. Яла махъ дяъвилул ветерантуран хIаллихшиннарду, къулайшивуртту дуллан байбивхьукун, военкоматрал «ина дяъвилий гьуртту хьуну ура, ветеран акъара», тIий къаядурну дур къулайшивуртту. Гьамин, Хъуннасса Ххувшаврил 40 шин кIицI дуллалисса чIумалгу МахIаммад ветерантуравух акъа махIрунну ливчIун ия.
«ТалихI бакъашиврул кумаг къабувссания, талихI къахьун­ссия» чайхха, ва къаччан бикIан баву савав хьуну хIакьмур чIалачIи бан бювхъунни. Иш укун хьуна. Ура хъирив уклай райвоенкоматрайн, Дагъвоенкоматрайн, Къизлар шагьрулул военкоматрайн, «Ветеран», «Совет Россия» кказитирттайн, СССР-данул Верховный Советрал Президиумрайн, аьрали архивирдавун, аьрали тарихрал музейрдавун – чикъавчусса кIану къабитав. ДучIай жавабру дяъвилийн увцуну, фронтрай гьуртту хьуссар, хъачIрайн кIусса щавугу дирссар, кIира медальгу ласун лайкь хьуссар, тIий. Амма щаву диршиву тас­ттикь буллалисса эвакогоспитальданиясса документ лякъин бюхълай бакъар. Ура ялагу, ялагу чичлай, бакIрайн лавсмур щаллу бан хIарачат буллай. КутIа бан, ахиргу кIул бан бювхъунни МахIаммад ХIасанов 1943-ку шинал декабрьданий хъин хъанай ивкIсса эвакогоспиталданул номер – Мичуринск, хъиривгу Борисо-Глебск тIисса шагьрурду. ДуркIунни выписка. Собесрангу, райвоенкоматрангу аьркинмур щаллу хьунни. Ккаккан ччива МахIаммадлул ххаришиву! ХIайпъявхьур. Барчаллагь учин кIанай, дяъвилий гьуртту хьушиврийгума ккаккан къауллай.
Аьпа баннав цал, Ккур­ккуллал МахIаммад Буттаевлул увкуссар: «Та дяъвилуву анжагъ гьуртту хьумагума виричунан ккалли ан лайкьссар», — куну. ТIайлархха! МахIамма дХIасановлул ва чулухунмай цайвасса бурж бюхъайсса куццуй ва аьй къаданну биттур бувссар чивияв.
ТIайламур бусан, на навагума ва цуванияр къачанну ххари хьунав. Цанчирча, укун ваксса азурда увсса, къабагьавай къаччан бикIан бувсса инсаннан хIакьмур тIайла бацIан бан кумаг, кабакьу бувну тIий. ВаницIун бавхIуну ца цамургу.
Дяъвилия зана хьуну махъ МахIаммад, цащава шаймургу, ца ххишалагу буллай тIини куна, зий уссия колхозрал къурнил бригадалул бригадирну, ппалул классировщикну, заготовительну, ттучанчи-складчину ва цаймигу давурттай. Укунмагу бивщу махъ учин, чулий цIа дизан, рихшант дан карчI дакъасса ккуллавасса цаппара бивкIун бия «Киши МахIаммания Оьлу­зил инвалидри, дяъвилийнгу та лавгссия» тIий. Цалчин «Киши МахIамма» тIисса чулий цIа дизаву. ЧIивину уна, цала буттащал Кураллавун лавгун, тиха увкIукун оьрчIахь буслай ивкIун ур «ттуйн оьвтIийни тайннал ттуйн ай, киши!» учайва» тIий («Киши» — адамина инсаннайн чайхха). Вания махъ МахIаммадлийн Кишигу ялун ххи хьуну дур.
КIилчин, «Оьлузул инвалид» чаврилгу дур циннасса панди – мяйжаннугу виричугума учинсса. Ца ппурттуву Ккулату ЦIувкIуллал чулухунмай «Оьлузу» зунттуйхсса ххуллу лагь буллай ва утта буллай, пIякь чин бавуртту дансса зунтIри дуклакиминнавух МахIаммад ХIасановгу ивкIун ур. МахIаммадлул муххал линглих дирхмур ххунтIуллува дуккан дуллай цама ивкIун ур. Цакуну ганал ялун багьну бавчуну бур хъунмасса мурлу. Ганайнгу вев куну, МахIаммадул канихьсса ланг бириян бувну бур дагьну нанисса валтнил лув. Лув зузима ххассал хьуну ур, амма МахIаммадлул ччаннайн ххяли дагьну, ччан гъюжу бу­ккан бувну бур. Гания махъ хъин хъанай, аьсаврттай занай сайки кIира шин дарчагу, оьрмулухун ччан чулахънува ливчIссар. Вагу МахIаммадлул, дяъвилий кунна, захIматраву дурсса къучагъшивур. Укунсса къучагъшивугу чIявуссаннаща дуван къашай­ссар иш багьний.
Шиккува кIицI бан, М­­а­хIаммадлул оьрмулуву хьусса хIакьмур тIайла бацIан бувну, му Хъун дяъвилул инвалидшиврий, хъирив — захIматралгу инвалидшиврий цалва оьрмулул ссут дуркIун махъсса шинну гьан дурссар. Амма дяъвилул инвалид цува ушиву укун хъинну захIматну ва цалва оьрмулул ссут дуркIун махъ чIалачIи бан бю­хъарчагу, МахIаммадлул мунийну цанна личIисса хIаллихшинна, къулайшиву къаларсъссар. Ва кунмасса дяъвилул ветерантурал тIурча, куклу автомашинарду, къатри, арцуйну ва кьайлийнусса кумагру лавсун, уттигу ласлайнма бурхха. Ванан ца орден ва токрахсса хIаллихшиннар дирирсса. «На кьацIул ласунсса ххаллилсса чиваркI, ттула уссу Кьурбаннуя тIайла хьуну, тийхва ливчIссар. Нагума, мукьра шинай дакI марцIну къуллугъгу бувну, шавай зана хьуну, щар дурцуну, оьрчIру, оьрчIал оьрчIругума хъуни буван­сса бахтти хьунни. Тай тийхва ливчIми?» — тIун икIайсса, вана укунсса яхIлув ия МахIамма дХIасанов. Хъиннува тасттикь бан, чулахъсса ччаннащалгума ва паракьатну къаацIайва. Цала сипталий шярава кьурахъул километралул архсса колхозрал фермалий найрдал пасека цIуну дурну, цикссагу ницI колхозрал складрайн тапшур дуллай уссия. Ялагу шикку оьна къаацIайва. Колхозрал фермалул ризкьилун, цалва кулпатращал архIал, гьарца шинал цимирагу центнер ххалал хIадур дайссия. Гьуртту шайссия цайми давурттавухгу.
МахIаммадлул бусравну, марцIну биттур бувссар цалва хъунмасса кулпатрал бакIчишиврул, ппушиврул ва укунасса инсаншиврул буржругу. Ххюва оьрчI – кIия арс, шанма душ, ххаллилну оьрмулувун буккан бувну, дуккингу бунни. Щаллу дурссар арсурварансса къатригу.
Гьашину МахIаммадлул оьрмулул 88 шин, жуятува ахиратрал хьунугу 13 шин хьунтIиссия. Бунагьирттал аьпа баннавча!.
Вана укун гужрай тIайла бацIан бувссар хIакьмур. Ва макьала чичаврил гьанусса мурадгу инсаннал бакIрачIан кIулссагу, кIул бакъассагу бучIайссар, ца-ца чIумал барчаллагь чин, хIурмат бан кIанай, къабагьавай ганал дакIнийнгума щун буллангу къабучIишиву бувчIин бан­ссия. Та дяъвилуву ва МахIаммад ХIасановлул кунмасса кьадар бакIрачIан бувкIсса цикссагу бухьунссар чивияв. Бушиву, бивкIшиву ттунмагума кIулли, тIайлашиву дуван къархьунма жуятува лавгсса.
Гьарун ХIасанов