Хьувши

ЦIана бусласимургу бяличIан бувну, Хьувшиял чIаравсса шяраваллин цIа дурчIин данна. Щаратусса, хъинну духIин дусса, Зайналаьбидлул ттухь цIувххуна махъсса шиннардий: «Ттун Хьувши кIуллича, ивссарача нагь ласун оьрчIнийва Хьувшавгу, кIа чIаравсса шяраваллин цIа ЦIущулливкьай, ЦIущардив?» — куну. На учав: «ЦIущарди, бигьашиврун «ЦIущуллал» учай, ЦIущардал тIийнияр», — куну. Ванияр ряхцIаллаксса шинал хьхьичI (1952-53 дуккаврил шинал) на икIайссияв ТIаннул ЦIувкIрав учительну зий. Школалул чIаравсса мизитрахун батIайва ккурчIа бан, щябикIан, чIаххуврайсса къужри: Чупан, Щайха, Аьпу, Аьмма, Сайпуллагь, Аскьар. Аьпул бувснуккива, ЦIущарнил шяравалу га цIана дусса кIанай къадикIайссия тIар, га дикIайссия тIар шяраваллихун (цIана) яла гъансса сунув, Ттурав-сунув. Яла кIикку видуцрурду дуклай, дирзссар гихун (цIана шяравалу дусса кIанайн), хьхьичIара цалла хIатталугу диркIсса кIанайн. Мяйжаннугу, цIанасса шяраваллил дяниву, хьхьичIавасса школагу, колхозрал ва советрал, медпунктрал къатри дусса кIанай гьаврду, хIатталу диркIун дия. Га кIанттуйн, ккурчIайн, Лур ХIатталу уттигу чайссар, цаймигу дуну тIий хIатталлурду. Муниятур тIар ва шяраваллин ЦIущар (цIуну дурсса щар) дирзун диркIсса. Ваниннин хьхьичI ци цIа диркIссарив щинкIуй къакIулли, амма ва духьун­ссия хъинну хьхьичIарасса щар, хIа­тталлах бургарча, ЦIущарнил дур (Хьувшигу хIалану) ххюра хIатталу, хьхьичIра-хьхьичIмур хIатталу къатри бувну, миннулу лирчIун дур.
Утти бучIанну нукIува буслай бяливчIсса школалул даврийн. НукIува бувсъссия учительтурая – Аьбдуллаев Шарабуттиннуя ва АхIмадов Сяъдуллагьлуя. Ялагу уссия кIа чIивисса школалий кIия историялул учительгу: Маммаев АхIмад ва Сулайманов Хъунмямма. Вайгу махъун къабагьайва цалла дарсирдаву райондалийсса олимпиадарттай. Ттун дакIнийри ца шинал райондалийсса олимпиадарттаву вай кIиягу историялул учительтурал дуклаки оьрчIал цалчинми кIанттурду бувгьусса. Сулайманов Хъунмяммал ученик ия Владимир тIисса, Маммаев АхIмадлул ученик дакIний акъари. Владимирдун дакIнийссар мунал цIагу. Владимир цIана яхъанай ур Гьанжиллал шагьрулий, хIурматрай, ххуйсса даврий ур.
ЦIущарнил (ЦIущуллал) школалия, байбихьулул школалия биял бакъа дянивмур даражалул школа (НСШ) бувссар 1963 шинал. Мунил директорнугу ивтссар, нукIура цIа кIицI ларгсса, биологиялул учитель АхIмадов Сяъдуллагь. Сяъдуллагь школалул каялувшиву дуллай ивкIссар 1994 шинайннин, яни 31 шинай. Миннува 4 шинай му личIи увну ивкIссар колхозрал председательну. Школалул директорну хъанай дур мунал 27 шин. Ми 27 шинай мунал каялувшинна дуллалисса школа бивкIссар райондалийсса школардаву цалчинминнувух, хьхьичIунминнувух. Ва на тIимур тIайла бантIиссар тамансса шиннардий та чIумал ОНО-рал заведующийшиву дурсса, цIанагу цIуллу-сагъсса МахIаммадов Ярагъинал ва СултанахIмадов Аьбид­лул. Сяъдуллагьлул заманнай, школа дуккавриву хьхьичIунну бикIаву бакъассагу, къумасса, бухсса школа кьабивтун, цIусса, кIива корпусращалсса школа бувну бацIан бувссар. Гьай-гьай, кIива корпус школалул бувну бацIан бан хъунмасса кумаг бувссия та чIумал райондалул хъунаману ивкIсса, аьпа биву, Аьвдулжалаллулгу.
КутIа бан, вай Сяъдуллагьлул дурсса давурттив хIисавравун ларсун, пикри барчан, бучIия ЦIущуллал (ЦIущарнил) школалун мунал цIа дизан, цува дунияллия лавгун 16 шин ларгун махърагу, мугу хъуниминнан дакIнийн багьарча.
Утти хъинну кутIану бусанну дуклаки оьрчIаяту, цал душвараяту.
Хьувшиял дуклаки душвараву медальлу ларсун, школарду къуртал бувссар вайннул: АхI­мадовахъул Эльмирал, Лаурал, Марияннул- Марьянал, Аминатлул (мусил), АхIмадова Аьишатлул (арцул).
Дуклаки оьрчIая анжагъ цаннал цIа ласунну – кIайра фамилиярдаясса, махъа-махъсса идавсил цIа дусса оьрчI Дагъусттаннал хIакинтурал институтраву дуклаки чIумал, му оьрчIал, цалчинмур курсирай гьуртту хьуну, Аьрасатнал химиялул олимпиадалий бувгьуссар кIилчинмур кIану. Мува оьрчIал кIилчинмур курсирай Аьрасатнал физикалул олимпиадалий бувгьуссар кIилчинмур кIану. Мукун, Аьрасатнал олимпиадарттай кIилчинмур кIану бувгьусса лакку оьрчIаву бакъасса, дагъусттаннал оьрчIавугу чIявусса бакъахьунссар.
Ванийну къуртал дуллай ура Хьувши тIисса шяравалу душиврийсса чичрурду.
Утти вай мукьра суратрая. (Суратру «Илчи» №5)
Цалчинмур сурат рирщуссар Усдакъул хIаллил хъачIрая. Ду­ссар мукунсса цIа дусса хIалу шяраваллил баргъбуккаваллил чулух. Уссия Усдакъухъал Рамазан тIисса, чурххалгу лахъ акъасса, адамина. Мунайн «Усдакъуйгу» чайссия цахьва. Ванияр ца 35 шинал хьхьичI мунахь цIухлай ивкIун ур райондалул хъунама Аьвдулжалал: «Вийн Усдакъуй циван чайссар?» — тIий. Мунал чайва тIар: «На ниттил айни, усру дакъа увссара», — куну. Му Усдакъугу – хьувширичувъя.
КIилчинмур сурат рирщуссар Баргъаннахаллил хъачIрая.
Шамилчинмур Хьувшиял сурат рирщуссар Барщарния.
Мукьилчинмур суратрая цахъи гьарзану. «СсихI дакъа мютIийру» тIисса къулбас дуллай ур вермахт­рал (германиянал фашистурал аьралуннал) штабрал начальник Вильгейм Кейтель – генерал-фельдмаршал – урчIах щяивкIун. Кия чулий щябивкIминнава шамилчинма – цинявннан кIулсса Жуков. Ва иш хьуну бур май зурул 8-нний 1945 шинал 22 ссят ва 43 минутIраву, цуппагу Берлиннай. Ва даву Берлиннай дакъа дан къабучIиссар тIий, авцIуну ивкIун ур Верховный Главнокомандующий И.В. Сталин.
Ва ххюлчинмур сурат Усда­къухъал Рамазан («Усдакъу») цалва щалва кулпатращал – дянив.
Ялагу. Хьувшияту хъуни инсантурайн бияннин ца-кIива хавар бусанна.
Хьувшав ивкIссар Дани­хъал Оьмар тIисса инсан. Мунал бивкIун бур ххяххан бай чу, цуппагу оьрусса. Му Данихъал Оьмар дунияллия лавгун хьунни ряхцIаллий цара-кIира шин. Му Оьмардул оьручу ххяххан бай­сса бивкIун бур Гъумук 1920-ку шиннардий. Му оьручу ххяххан буллангу увгьуну ивкIун ур кьубири оьрчI. Му Кьубатусса оьрчIан цIагу хъама риртунни ттун. Бю­хъай му оьрчIан цIа Кьубатусса Оьмаханнунгу, АьлихIажинангу къакIулну дикIан. Му Данил Оьмардул чу гьар шинах цимирагу райондалул (ягу танийсса округрал) дучраву хьхьичIун буккайсса бивкIун бур. Микку гьуртту шайсса диркIун дур Гъази-Гъумучиял, Аьштти-Ккуллал, Ахъушиял, Лаващиял, Гъуниннал, Яруссаннал (Ххунзахъуллал) районну – округру. Бюхъай ЧIарадигу гьуртту шайсса бикIан.
Ца шинал байрандалий, му кьубири оьрчIал, цайминнал хъяврин увну ивкIун, чу мунал урчIахунмай Далла-ПIеллахъал къатрачIах, Хъун-бярнил чIарах лавай бурган бувну бивкIун бур. Микку ивкIун ур ЦIущарниясса, цува Гъумучиял округрал милицанал начальник, Мажид тIисса. Му Мажидлул кьубири оьрчIайн чIукIа бувну, зана битан увну ур оьручу. Му оьручу ялагу хьхьичIун бувкссия тIар. Ми дучри ххяххан байсса бивкIун бур хъунмасса манзилданийх – ОьхIлилаллил бакIрая ЦIихъаллил ратIув бияннин. Дучригу ххяххан байхьунссия майрал байрандалий.
Му оьручугу, бачIи Дагъус­ттаннал тIиссакссагу, дучраву хьхьичIун буккайсса, Хьувшатусса бивкIссар.
Яла. Хьувшав бивкIун бур КьитIухъул тIисса хъунбакъасса тухумгу. Му тухумрая Хъун дяъвилул шиннардийннин ливчIун ия кIия инсан – Хъун- бава тIисса къаригу, мунил арс Шамилгу. Шамил цахъи аьжаивсса тIуллу дусса уну, мунайн «ШапIай» ягу «Дурцигу» чайсса бивкIун бур. Му Шамил Хъун дяъвилул чIумал аьрайн увцуну ивкIун ур. Дяъви къуртал хьувкун, Шамилгу итаавкьуну ур шавай. Тай шиннардий ЦIущарния ва Хьувшату бикIанмагу кIива къатта бикIайссия Гьанжи-Щурагь яхъанай. Дивирнахъал Януслул къатта – Гьанжилив, ШавкIранхъал Муслиматлул къатта – Щурагь. КьатIувппай ягу кьатIату нанисса халкьгу ми кIива къатлуву ликкайссия.
Шамилгу шавай най ливккун ивкIун ур Щурагьсса ШавкI­ранхъал Муслиматлул къатлуву. Шамил му къатлуву унува, ялун увххун ур хIалтIилухунай нанисса хьувширичу ХIажидавуд. ХIажидавудлул Шамиллухь: «Аврав, Шамил» — куну бур. Шамиллул: «Здрасти» — куну бур. ХIажидавудлул: «Цукун ура, Шамил?». Шамиллул: «Так ничего». ХIажидавудлул: «Дурци, ми тIуллу ттигу къакьаритав?». Шамиллул: «Ай, ХIажибалай, инагу ми вилва хъярчру буллайна ура», – чайва тIар («ХIажибала» чай­сса бивкIун бур ХIажидавудлуйн азирбижаннал). Мукун лахьхьин бувссия тIар ХIажидавудлул Шамиллун лакку маз.
Яла му Шамил, Гьанжилив ивзун, уссал усттарну ивкIун ур. Мунал хъинну ххуйсса хъаннил ттуплив, махIсив байсса бивкIун бур. ТIар бикIайва мунал кIюрххилссаннун, гьанттайн­ссаннун чяй-ччатI шарда дуркуну, ахттайнсса «Дагъусттан» ресторандалуву дукайссия, тIисса. Ахттайнссаннунгу мунан дишайсса диркIун дур дурарагу шакъархьсса, амма ххуйну дурурсусса дикI, урттущал, ахънилсриннущал, мигу царайрагу шакъархьсса – нувщуя тIайла хьуну.
Махъ шиннардий КьитIухъал Шамил Хьувшав увкIуна цанна щарссагу дурцуну. Мугу бия бакIралгу, чурххалгу хъинну ххуйсса хъамитайпа, цIа дакIний дакъари. Му хъамитайпа буссия, Шамиллун хьуннин, Гъумучату­сса Акнихъал Шагьимарданнун хьуну. Утти, гьай-гьай, мунилгу дуниял кьариртхьунссар ягу, сагъну бухьурчан, мунил духьунссар урчIцIаллийсса шинну. Шамилма танийва лавгунни дунияллия.
Утти кIай Шамиллул къатраву яхъанай ур Исяюп. Танийра Шамиллул ниттища Хъунбаваща Исяюплул буттал Султаннул ларсуна кIай къатри. Утти ца цIущарничунаягу бусанну, ЦIущар ХьувшиячIан яла гъанмур шяравалу духьувкун. ЦIущарнил ва Хьувшиял дяних дуссар ца ГьанавратI тIисса нех най. Му ГьанавратI, цурда хъундакъасса дунугу, мугьали бувкний балари. Цурдагу дайдихьлай дуссар ЧартIу-зунттуя, ПпабакIул хъирив яла лахъмур лакрал зунттуя (тIайлассар ХхюлубакIулгу хъирив).
Хьувшату ЦIущарнив гьаваллавух (тIайланна) дуцирча, хъинну духьурча, 150 метра духьун­ссар. Ххуллийх (ахьтта ххуллийх) 280-300 метра.
Га ЦIущарния уссия ца АхIма тIисса адаминал инсан. Хъунмур оьрмугу мунал гьан бувссия ятти-хIухчуну колхозраву зий. Оьнасса чIумал му АхIма увагу ккурчIав щякъаикIайссия, авлий занан икIайва, къатIри бизлан икIайва. Лакрал авчитураву яла цIа ди­кIайва Ккулатусса кIия авчиная – Ссунгъур ва Садикь тIисса. ЦIа дикIайва миннал барцIру бичаврия. Ттун къакIулли миннал цик-циксса барцIру бивчуссарив, амма кIулли АхIмал 56 барцI бувтшиву, тIайлассар, миннул карчIурдищал. Мюрщими карчIру шаппай бувцунугу учIайва.
Му АхIмайн яла шяраваллил халкьуннал тIун бивкIуна «барцI бутай АхIма» ягу «барцIбуту». Му «барцIбутухь» на цIувххуссия, нигьакъаусарав бурцIил нух ппив дуллан, мунил карчI бугьаншиврул, куну. Мунал тIива: «БурцIил загьла бухлагай адаминал инсан ккавккукун». Яла бувсуна цала кIива барцI бувтсса куц ца кьини, яни ца минутIрал дянив. Му «барцIбутучIа» бикIайва къуша – лула, яни, кIива лула бусса авчинал ттупанг. Цувагу авли нанийни ачайва му нукIура дакIнийн дуртсса ГьанавратIух. Цал най ура тIар му ГьанавратIух. Ча-чун ратIух най, ритав тIар Кьаргьав хIаллил ратIгу, яла ритав тIар Кьаргьав хIалу къуртал хъана­хъисса кIанайсса Хъахъи ххяллугу. Цакуну ххал хьунни, тIар, цала чулухунмай ратIух нанисса кIива барцI. ГацIана, тIайлагу бувну, битав тIар цаннийн. Ттупанг битайх, барцI багьунни тIар га бунийн, гамур барцI, сунув ххяв­ххун, бавчунни тIар ялагу цала чулухунмай. Танийнгу битав тIар гамур хIадурсса ккулла.
Яла ивра тIар цалчинмур бурцIичIан, га багьну бия тIар, тIайланма ненттабакIрайн щуну ккулла. Яла лавгра тIар тамур барцI бивкIсса кIанайн, та ливхъун лавгсса кIанайх бия тIар оьттул хха. Най, най, хъунмасса кIану бивтукун, ЗалунчIавай хIав тагу бия тIар оьлицIал хьуну багьну.
Мунал бусайва, цал къуша-лулалуву патроннаву бикIайссия тIар ца-ца хъунисса ккулларду, ялагу мува патрондалуву дугьарасса къирмардугу.
Мукун ца кьини, ца минутIрал дянив «БарцIрубичул» бувтун бия кIива барцI.
Буршиял ХIабимахIамма, нукIува увкусса куццуй, гьич вих ан хъанай бакъари. Хьувши тIисса шяравалу къадикIайссар тIийна ур му. Му вих ан шайрив ххал уллай, ца сурат ттигу ккаккан дуллай ура Хьувши тIисса цамургу шяравалугума душиву буслай. Ва шяравалурив, чIиви-кьивисса шагьрурив бур Румыниянаву. ХIабимахIамма икIай ттухь Бурши тIисса кIира шяравалу дуссар тIий: ца – Лакрал райондалий, цагу – чувссарив, Бурши-Мукьар тIисса тIий. На мунахь: «Да, ХIабимахIамма, кIира «Бурши» тIисса шяравалу дуссар тIий, пахру мабулларда. Ца цIа дусса кIи-кIира шяраваллурдив ялагу дуссар», тIий. Мунал: «Дакъассар, дакъассар». На: «Гъумучи тIисса кIира шяравалу дакъассарив?». Мунал: «Гьа, ттун Чапур-Гъумучи хъамабивтуна. Яла дакъассар цайми кIира шяравалу ца цIа дусса». На мунахь: «Битанну, гай чапурсса буну тIий хъамабивтун. ЦIувкIул тIиссагу дуссархха кIира шяравалу». Мунал ттухь: «Дакъассар, дакъассар ца ТIаннул ЦIувкIул дакъасса». На мунахь: «ТIаннул ЦIувкIул вин кIулну бур зула Буршиял чIаххуврай буну тIий. Къюллулгу буссархха ЦIувкIул». Мунал ттухь «КIанийн Хъун ЦIувкIул бакъа, Пагьламан-ЦIувкIул учача, Цалчинмур ЦIувкIул учача, ялагу кIайгу ЦIувкIуллихха».
Ахирданийгу, жу кIиягу бяст-ччал буллай бувххун мукьахгу, мунал ттухь: «Буршигу буссар кIивайва, Гъумучигу бу­ссар кIивайва, ЦIувкIулгу буссар кIивайва, амма Хьувши цавайвагу бакъассар». Муниятуяв на жулвамур Хьувши бусса шанна суратгу ляхълай, ялагу дунияллийх луглай, Руминнавугу Хуши лявкъуну, мунил суратгу рирщусса, ттивагу Буршиял ХIабимахIамма вих хьунхьуви Хьувши бушиврий тIий. КъакIулли.
Ванийну цалсса Хьувшиятусса чичрурду къуртал дуллай, яни кутIа дуллай, къулбас дуллай ура «ца хьувширичу» тIий. На лаикIлай акъара, ттул цIагу-бакIгу, яхъанахъисса кIанугу конвертрай дуссар. Кказитрай чичлай ура анжагъ ттулла телефон, на цу уссарив кIул хьун, ттущал ихтилат бан ччинан.
Нагу ца хьувширичу, АхIмадов Шапиуллагь.
ш. МахIачкъала Тел.: 8-928-674-97-01