НицIавкIул

Щалла дунияллий nic
щар ххуй НицIавкIул
Аьлимтурал мина,
аькьлулул кьулла,
Щалла дунияллий щар
ххуй НицIавкIул.
Халкьуннал балайлува.

НицIавкIул тIисса цIа лап ччянирасса, ДучIими тIисса цIаничIан гъансса, ЦIувкIул, ГьувкIур, ШавкIул, ХьурукIул, КIулу (ягу кIуру) шацI, КIур тIисса цIарду дуккайсса, «КIур», ягу «КIул» тIисса мукъул ца мяъна дусса чIуннардий хIасул хьухьун­ссия тIий ура.
ДучIийн нанисса ххуллий, ХъачIайн ивсса чIумал шия, гилу куртIну чIалачIисса ратIнил тийн урувгукун, кьасттангу караматсса, магьрайсса аьвсанави къала-шагьрулуха лащай эмаратсса НицIавкIуллал щарнил эяллугума. РатIнияту лавайну, банна тIий тIабиаьтрал бувсса кунмасса ххяллал кюрттарай, ккурккисса кьамузанний кунна, чIюлу був торт кунна уруглай ябатIин къахьунну чIалан дикIай, тачIав щакъалихханну, хIатта оьрчIнияцIа ккаклайнасса инсаннангума. Хъунисса, чIиллух кьуркьусса цIунисирал чIаврду кунма чIалачIисса, бючIан бувну, цаннийн ца гъапI учин бувну багьан бувсса цIувцIу чарил чIиртту, кIалан бавхIуну, сурат дирхьусса кунма бувну бивкIсса чIавахьултту, хьулурду, бюрнарду, ханнакьру тамашалун бивхьуну бур, цIанихсса усттартурал дурну диркIсса ччима хIайран ансса архитектуралияту аьпалун ливчIун.
Та шяраваллил ххуйшиву да­къасса, цIакьшивугу диркIун дур хъиннура дакI мяш хьунсса. Муридтал ххявхний ягу хьхьичIва оьсса дакIнийсса душмантал ялун ххявхсса чIумал лагма щархъан, миннавух ДучIиннангу, та мюхчансса къалану бацIайсса бивкIун бур. Цанчирчан та лагмавагу бюх­ттулсса, щищачIав лахъан къашайсса муруллал барулул так ялтту чулух къумасса ххуллу бакъа бакъа тIий. Та ххуллугу чан-кьансса арамтуннаща бигьану буруччин шайсса бивкIун бур.
Мичиххичнавун бизан байсса чIумал, НицIавкIрав бивкIссар ряхцIалунничIасса къатта. ЦIана НицIавкIуллал агьалий кув (чIявуми) кIиккува шяраву, ягу Щурагь бур. Бур мадарасса Гьанжилив, Ттуплисливгу. Ялами шагьрурдай, республикалул кьатIув гьарзану цачIун хьусса кIану бакъар. Маэшат байсса хIалтIилул касмурду дикIайва заргалшиву, къалайчишиву, уссал усттаршиву.
Лаккуйсса чIумал ДучIин­нацIун (СуннараллацIун, Гьар­кIассуннацIун, МаркьияцIун) НицIавкIуллал агьалинал бартдигьайссия Гъумучиял агьалинал накI-маслихсса, нагь-нисирахсса, бярахсса мюхтажшивугу. Мунияту НицIавкIул кIичча бизан бавугу Гъумучиян хъинну асар хьуссар.
Гъумучиян яни бикIлила Гъумучиян НицIавкIуллал жяматраву мадарасса мачча-гъанссагу бивкIссар. НицIавкIуллал щарнил цIа машгьур дурсса ца цила ялун ургансса эмаратшиврул дакъарча, тикку бивкIсса хъунисса, щала Баргъбуккавал билаятирттайх цIа ларгсса аьлимтурал ва шаэр Шяпиналли.
Гьай-гьай, коммунист массаврал кьаччиншиву къадиркIссания, бюхъайва Лаккуй НицIавкIуллал Шяпинал цIа циняв шаэртурал цIардаяр машгьурну дикIангу. Танал пасихIшиврул, магьиршиврул, пикрилул куртIшиврул цIара-цIа дикIайсса диркIун дур. Таний мунийн инкар байссагу къаивкIун ур. ЧIунни утти танал поэзиягу къадагъалуща мурахас бувну, миллатрачIан, агьалиначIан биян бан.
Мува Шяпинал ляхъиндалиятусса, щала бусурманнал билаятирттайх цIа машгьур хьусса аьлимтал бивкIун бур: Бащилавхъал Гъази, танал арс Бащилавхъал (Башларов) Сайпуллагь. Гьаман му Сайпуллагь кIийла оьрус паччахIнал репре­ссиялухун увтун ивкIун ур: цалчин 1877-чинсса шиналсса восстаниелувух гьуртту хьуну тIий, оьттун уккан увну ивкIун ур Аьрасайнавун, кIилчингу 1913 шиналсса «Писарьский бунтъ» тIисса цIа дирзсса, ниттил маз ва ниттил мазрайсса чича-буккаву дуруччаврил цIанийсса лажиннарайн буккаврил чIумал оьттун уккан увну ивкIун ур ялагу Аьрасайнавува. Мунияту аьраб, парс, турк ва яру мазурдицIун оьрус мазгу ххуйну кIулну бивкIун бур. Чичларчан танаяту цаятува лугума, щаллусса эпопея, чичинсса материаллу дуссар. Ва чIирисса макьалалуву гьарца аьлимчунаяту аьщуйн щуну гъалгъа къатIунну. Так ца зад кIицI лаганну: гьаман та Сайпуллагьлун цIа дирзсса танал арснал арс – чIявучин кIулсса историк муаьрип назирлугърай (просвещениялул министерствалий) зузисса Башларов Сайпуллагьлул ва мунал уссил, ЦIуссалакрал райондалий цинявннан бусравсса хирург ХIажиавакардул тапшур бувссар мукьцIалуннийн бивсса, хъинну нажагьсса ххирасса луттирду цала ттаттал библиотекалияту большевиктурал инквизициялул чIумал лувличIан бан бювхъу­сса чIивисса бутIа, Дагъусттаннал ФАН-данучIасса Мазрал, тарихрал ва литературалул институтрайн. Цила чIумал мунияту чивчуну буссия «Дагестанская правда» кказитрайгу.
БивкIссар ялагу НицIавкIрав цаймигу хъунисса аьлимтал. Миннаватусса ца Хъун ХIасан тIисса, цагу ЧIиви ХIасан тIисса аьлимтал дарс дихьлай бивкIссар мюталимтурахь Лаккуй цIа дурксса Кьукуннал ХIажимуса хIажинал – мубаракнал мадрасалуву. Ми хъунисса аьлимтурал биялалий НицIавкIуллал жямат­раву нажагьссагу мяърипат чансса, аьлагъужа байсса, биргьаравсса адамина къаикIайсса ивкIссар. Тикку ислам диндалул биялагу хъунмасса бивкIссар, шариаьтрал ххуллурдугу буруччайсса бивкIссар, ялув бавцIуну эбадатгу дайсса диркIссар гьарцагу паризамургу, бювхъуссаксса ссуннатмургу, хIатта дялахъругума чанну, паракьатну дакъа къадайсса диркIссар хъатIуй, байраннайгума. Нажагьгу балай учайсса, къавтIун бизайсса душварал авазагу къабикIайссия, ттигу къабикIай. Утти махъсса чIумалгума бикIайссия НицIавкIуллал хъатIуй кьуру гьаз байнигума дахьа цалчинманал учайссар: «Гьаза хъунму хьуннав!», яламиннал хъирив цинявннал тикрал байссар: «Ттигу мува му»,- тIий, тайннал лугъатгу хъярчлихун бихьлай.
ЦIанасса чIумал бур чIявучин кIулсса, хъинну бусравсса арамтал. Щиллахъал МахIаммад-Саэдлул арс ХIажи, чIярусса шиннардий Щурагьсса педучилищалул директоршиву дуллай уссия. Тава шагьрулий исполкомрал председательну ивкIссар Барххухъал Юсуплул арс Ссунгъур. Мунала уссу Сагид ур Москавлив хъунмасса институтрал кафедралул заведующийну, элмурдал докторнал даражалий, профессор тIисса цIанилу. Кьадихъал ХIажинал арс АхIмад ур «Дагбургеотермиялул» управлениялул начальникну. Гъумук милицанал начальникну кIулссия чIявучин, утти министерствалий зун увкIсса Оьмархъал Рашидлул арс АьвдурахIман. Мунал буттауссу Юнусгу кIулссар чIявучин школалул директорну, ОНО-рал заведующийну (муаьрип мудирну) ва райондалул исполкомрал председательну зузисса чIумала.
Буссия НицIавкIуллал шяраватусса хъинну бусравсса, цала яхIлил, къириятрал, дакIнил алвагьшиврул, хасиятрал ислахIшиврул, ссавурданул ккавкма, кIулма дахIалай тIутIи айсса арамтал: НицIавкIуллал Аьзи, АбутIалиб, Бадави къакIулсса лаккучу къалякъинтIиссар я ЦIуссалакрал райондалий, я Щурагьиял шагьрулий. Вай арамтуннаяту гьарцаннаяту цахъис чIюлу къабувнува ххуйсса романдалул хъинчулийсса «главный герой» хьунссия, ччима адаминал дахIалай учинсса. Мигу тана та шяраву хIасул хьусса ас-ламусрал, мяърипатрал биялалулъя му даражалийн биян бувсса. Миннал дакIурдивусса имангу, къириятгу, адавгу ччима дакIмяшну личIансса дикIайва. Масалдаран: Аьзихъал къатри дикIайва Гьанжилив на ттула хIакиншиву дуллалисса участкалийн оьвкусса къашайшалтрачIан лагайсса кIичIиравату арх дакъа. На та мубараксса адаминахьхьун ссалам булуншиврул тихачул ачай­ссияв. Гьарца чIумал ци иш бур, цукун ура тIий суал буллувкун, танал нухъран: «Ххуйну ура. Щукру хъунасса Заннайн!» учайва. Та къашавай хьуна, шанийн агьуна, амма ялагу гава цала «Щукру» бакъа тачIав цIуру-кIуру къабайва. Тава «Щукру» зумату хIура къавхьуну, ва инжитшиву дур, ва кIану цIий бур къаувкуна, къуртал хьунугу лавгуна. Та накьлу хьуну лавгуна дакI рахIатну, ваца ва къатлува та къатлувун излазисса куна, иминну. Бувагу бусса кIия гьинтри кунмасса арсру, цал архIал апатI ялун бивну, кьатI хьуну рухIирачIа буна ялун ивсса АбутIалиблул, дачIи минутIрайсса къювулул къистта аврил, лажингу каруннах кIучI дурну, сайки гьанай га усса кIанай 5-6 ккюрнутIай дурна. Яла цала цува канихьхьун лавсун, махъминнаха аякьа дуллан ивкIуна паракьатну, пикри буллай, ласу-ка бувхIуну ливчIмигу амала буккан бувну, аьркинсса чулухунмай щурущи бувну. Ттул пикрилий, мукунсса къирият, му кьянкьашиву, дакIнил ислахIшиву хIасул хьуннин, цаннил ца хъирив арулла никрагу даххана хьун аьркинни наслулийх най. Ца инсаннал оьрмулий мукунсса тарбия ласун къашайссар, му мяърипат оьттувун духхан дан къашайссар.
ЦIанагу бур НицIавкIуллал жяматраяту бивзсса, цала уздансса хъуниминнал ас буруччинссар куну умуд бишинсса жагьилтал. Иншаллагь!
НицIавкIуллал инсантурал аьдат дур ци-бунугу, хаснува агьамсса иширавух хIала бухханнин, анавар къабувккун, куртIну пикри байсса, яла-яла гьарцаннал цанма дакIнийн багьмур къабувну, цаярва кIулма, кIулшилул лавайма, тадбирданул ялттума, оьрмулул угьарама, шяраву бусравма, сий дума ххал увну, маслихIат кка­ккайсса. Мунияту жул ДучIиннал халкь бикIай, «НицIавкIул куртIсса, цаннал-ца бувгьусса, лурттувасса бур», — тIий. Амма ттунма кIулну, ницIавкIрачу акъанугу, цащала маслихIат ккаккан, цIухху-бусу бан увкIманангу га цанма кIулмур чумартну кIибачIай, дакIнийхтуну маслихIат ккаккай. Цанма гьарзад кIулссар тIиманащалгу бяст къабай. Дакъанан арцу дулун хьурчангу, бакъанан аькьлу булун къашайхха.
Ва ялув кIицI ларгсса сававрайн бувну, НицIавкIуллал агьулданувату ца хъинну хьхьичIун хьусса революционергу къавхьуссар. Мунияту му щарнил халкьуннаяту уттининсса совет пропагандалул аваза къабикIайва, хъинчулий учин къаччай, «революциялул традициярду» дакъа, оьчулий учингу учинсса бакъа, багьаннаран бугьансса личIлулсса «чIявукIулсса» НицIавкIуллачIа. Уттирив большевизмалул гьайт-къуйтгу, аллагьакъултрал къудуршивугу лагь хьувкун, бюхъай кIа караматсса щарниятугу, щарнил агьалинал тарихраятугу чIявусса хIакьмур чIявучин аьлтту хьун. Нарив дахьа барт ттирихIинсса кьастри дурсса. КIа ттигу тIитIин бувасса ххазинари.
«Ницал хъунмур ппалаври бу­сса».
Зияуттин Айдамиров