Американавугу лакку мазрал буруккинттарайсса аьлимчу

nina_1Ца кIира-шинал хьхьичI ттул бакIравунвагу къабухханссия нава лакку маз сававну, мунил хIакъираву дуллалисса хъиривлаявуртту сававну, Гарвардский университетрал жагьилсса аьлимчу Нина Радкевичлущал кIул хьунсса. Щук­ру, ттизаманнул цIушиннардал гьантлия гьантлийн жухьхьунна дуллай дур укунсса каширду, гьарта-гьарза дуллай дур жущалва кIул хъанахъиминнал ккуран.
КутIану бусан, Нинагу хъинну ххари хьуна на лакрал миллатрал кказитрай зузисса кIул хьувкун, мунияргу хъиннува ххари хьуна лакрал миллатрал цуппа заллусса, дунияллул цинявгу миллатирттаву цалва даража лахъа-хъун буллалисса кказит бушиву кIул хьувкун. Жул ихтилатраву Нинал гьантта ляхну кIицI байссар : «Вин кIулссания инава цуксса бахтти-талихI бу­сса инсан буссарав – миллатрал кказитрал зузала. Ттун чIявусса мюрщи миллатирттал халкь кIулли, цалва кказит-журнал цири, чичрурагу дакъасса»,- куну.
Цуксса хIайпнугу, укунсса пик­ри нажагьвагу бакIравун къабуххайсса жувува ххигу чIявусса бушивугу хъамамабитари. Чан­сса бурив жувува лакку мазрая ццаххандарал хьуну, ниттил маз къакIулшиву кьюкьалану къачIалай, оьрус маз, ингилис маз къакIулну бухьурча ххуйсса даврицIа хьуну, къуллугърайн къалавхъна личIаншиврийн мукIрусса. Нина дунияллийсса, гьантлия гьантлийн бухлаглагисса мазурдил буруккинттарайсса, миннул бакIрачIан гьунттий ци бучIанавав тIисса инсан бур. Цилла элмийсса даврин аьркин­сса теориялул материал дартIун, ттухь цIухлай, цаппара цилла хъиривлаявуртту дурну махъ, Нина рязи хьунни ттулми суаллангу жавабру дулун.nina_2
Нинай, лакку мазрал ялув зийгу бухьувкун, цIубакIрай буси виятува жул буккултрахь. Дунияллул вайксса мазурдива ляличIину лакку маз циван язи бугьав?
— ЦIана на зий бура Гарвард­райсса лингвистикалул хъиривлаявурттал лабораториялуву элмийсса сотрудникну. Муниннин хьхьичI на зий бикIайссияв Кенниктикутрал университет­рал докторантуралуву ва 2010 шинал философиялун хасъсса диссертация дурурччуссия. На философиялул элмурдал докторгура. Му ппурттуву диссертация чичлачийни ттул къулагъасралун багьуна дагъусттаннал мазру. Диссертациялул ца бутIа хас бувну буссия цаппара мазурдивусса пространственный падежирттан (цинявннан кIулссар дагъус­ттаннал мазурдиву падежирттал чIявушивруву щилкIуй бяст къабайшиву, австралиянал ва финно-угорнал мазругума цукссагу махъ бур).

Аьжаивну баярчагу, лакку мазрайн на бувкра майя халкьуннал мазрайхчIин. Вай кIивагу мазравусса калимардал конструкциярду дур кунниха кув лархьхьусса.
[pullquote]Лакку мазращал ва миллатрал тарихращал, аьдатирттащал кIул хъанахъийни хъинну махIаттал бувунав на зул зулва кказитгу бусса кIулхьувкун. Мури зул маз ябантIисса ца яла байлмур ярагъ.[/pullquote]
Докторантура къуртал бувну махъ на дихьлай буссияв лингвистикалул теориялул дарс ва лабораториялуву зий буссияв элмийсса хъиривлаявурттаха. Цуппа на зузисса лабораториялий дуллалисса хъиривлаявуртту ккаккан дурну дуссар дуллан майя тIисса халкьуннал, австронезийскаллал ва ккавкказуллал мазурдин хасну. Ва лабораториялул каялувшиву дуллай буссар яруссаннал ва дидойнал мазурдин хасну чIярусса элмийсса давурттив чирчусса профессор Мария Полонская.
Элмийсса хъиривлаявурттаха бакъа, жул лаборатория зий буссар «heritage» (наследие) тIисса мазурдил хъиривлаявур­ттахагу. Масалдаран, США-наву яхъанахъисса, ингилис мазрай гъалгъа тIисса оьрчIал кулпат­раву испан мазрай гъалгъа тIий бухьурча, га испан маз гайннан хъанахъиссар «heritage» мазну. ЛичIи-личIисса мазру жу ххалбигьайссар, гай мазурдил механизмру дурчIиншиврул, хъиривлаяншиврул, укунасса инсан ми механизмардащал кIул увну, маз лахьхьаву бигьа даншиврул. Жул чIяруми элмийсса ххалбигьавур­тту дур теориялул гьанулийсса: жу буру мазурдиясса кIулшивуртту цачIун дурну ца теоретический арсенал бан ччай ва куртIниву ми мазурдил дянивусса ца аьмшиву дурив, дакъарив ххал дан ччай.

[pullquote]Аьжаивну баярчагу, лакку мазрайн на бувкра майя халкьуннал мазрайхчIин. Вай кIивагу мазравусса калимардал конструкциярду дур кунниха кув лархьхьусса[/pullquote]
Аьжаивну баярчагу, ла­кку мазрайн на бувкра майя халкьуннал мазрайхчIин. Вай кIивагу мазравусса калимардал конструкциярду дур кунниха кув лархьхьусса. Масалдаран, кIивагу мазраву «Это был Иван, кто выиграл чемпионат по боксу» тIисса калималуву куннасса мяъналул конструкция дусса калимарду дур. Майя халкьуннал мазравусса укунсса конструкциялийн учайссар «фокусная» куну, хъунмур къулагъас ихтилатраву гьурттусса цаннах дуллалисса. Жу жула даврил уртакьтуращал хъунмасса хIарачат бувссия ва иширал хъирив лаян. Му ппур­ттуву ттун цакуну бакIрайн дагьуна Константин Казениннул ла­кку мазравусса конструкциярдан хасъсса элмийсса макьалартту. Яла ттуща бацIан шайвав! Ттуява бияла бакъа бакIрал лавсунна му мугьалттувун. Най бунува на ясир бувунав чIумул формардал чIярушиврул ва ца калималуву­сса существительныйрдал сказуемоеращалсса дахIавурттал. Хъунмасса барчаллагьрай бикIара ва ишираву ттунма кумаг бувсса мазрал консультантътурайн.
— ЦIана ссаха зий бура ина? Уттимур давугу лакку мазран хасъсса дурив?
— Дур, цIана на зий бура лакку мазравусса согласованиялул сис­тема ххалдигьавриха. Цанчирча лакку мазраву хьунадакьлай дур лингвистикалул цимигу феномен ва биноминотивные калимарду ( калималувусса подлежащее ва дополнение цIанил падежрай ишлану буни). Февральданул байбихьулий Аризона штатрал университетраву хьунтIиссар элмийсса конференция, муниннин на хIадур бував микку буккинсса лакку мазравусса лицордащалсса дахIавурттан хасъсса доклад. Хъунмасса хиялгу, умудгу бур Дагъусттаннайн бувкIун, лакку щархъаву яхъанахъисса халкьуннащал хьунабавкьуну дурсса хъиривлаявуртту дан хьуншиврийн, амма миннунгу хъуннасса чIунгу, чIярусса арцугу аьркинни.

[pullquote]Дунияллийсса, гьантлия гьантлийн бухлаглаги­сса мазурдил буруккинттарайсса, миннул бакIрачIан гьунттий ци бучIанавав тIисса Гарвардский университетрал жагьилсса аьлимчу Нина Радкевичлущалсса ихтилат[/pullquote]
Лакку мазращал ва миллатрал тарихращал, аьдатирттащал кIул хъанахъийни хъинну махIаттал бувунав на зул зулва кказитгу бусса кIулхьувкун. Мури зул маз ябантIисса ца яла байлмур ярагъ. ХIакьину технологиялул заманнай кказит буруччинсса хIарачат бан аьркинссар зун. Ца цамургу зат, му ттуннияр, зунмагу хъинну кIулхьунссар, зу зула оьрчIащал лакку мазрай ихтилат буллан аьркинссару.Ттун бувчIуссаксса, лакраву оьрчIащал оьрус мазрай ихтилат байми кулпатру гьарзану бунуккар. Му ца зул Дагъусттаннайсса тагьар дакъар – Ухссавнил Американаву ва Кьиблалул Американаву яхъанахъисса мюрщи миллатиртталгу дур мура тагьар. Миккусса нитти-буттан ххай бур ингилис, испаннал, португалиянал мазру лахьхьирча, цала оьрчIан гьунттиймур кьини хъуннасса дигьалагру дикIансса. Ца чулуха ми тIагу-тIайлассар – хIукуматрал маз кIулну бикIан аьркинссар, амма цалва ни­ттилмур мазгу хъиннува кIулну хъинссар. ОьрчIаннихха цал архIал цимивагу маз лахьхьайсса, миннан ми дакIний личIайссар, ца маз гамунихун цукунчIав къабахчайссар. Цумур-цагу миллатрал маз бивчIайссар, бухлагайссар, агарда га мазрай оьрчIру гъалгъа тIий бакъахьурча.
ХIакьинусса кьини дунияллий бур сайки 7000-нниха ливчусса мазру, 21-мур ттуршукулул ахирданийннин миннул бачIисса бува-бухлагантIиссар. Нигьабусан буллалисса бучIантIимурди ва. Бухлавгсса маз тIурча цIунил цIулаган бан ттуршуннива ца ягу бюхъайссар, я бувагу къабю­хъайссар.
Жул лабораториялул зузалтрал агьаммур мурадри ми мазурдий гъалгъа тIисса халкьуннал къулагъас му масъалалух дан баву, кумаггу лингвистикалул аспектирттайнуру буллалисса. БувчIин аьркинссар лингвистурал чан-кьансса кумаг буллалишиву, хъунмур гъира цуппа миллатралли бикIан аьркинсса маз буруччин.
— Американаву Дагъус­ттан чув буссарив кIулсса, шиккусса халкьуннал, мазурдил, аьдатирттал чIярушиврия хавар бусса халкь хьунабакьайрив вин?
— Американал халкь география цирив къакIулсса, мунищал дусшиву дакъасса халкь бур. Цивппа амерканнал дунияллий­сса халкь миллатирттайх бачIлай вардиш къавхьусса халкь бур. Вайннал иш бикIай га инсан ци хIукуматрая уссарив кIул баву. США дур личIи-личIисса миллатирттая сакин хьусса хIукумат. Дагъусттанная гъалгъа тIутIийни га чув, ци хIукуматрай буссарив бувчIин бан къабюхълахъийни кIицI лаган багьай Чачаннал республика, мугу тикку дяъви бивкIун тIий бухьунссар.
— Дагъусттаннайн, Ла­ккуйн биянсса хиялгу хIасул шайрив?
— Шай, мазраха зузийни пикри буллай бикIара, лакку маз цуппа ттула вичIан баян ччан бикIай. Интернетраву гьар кIанайх бу­ккарчагу, му мазрай гъалгъа тIисса халкьуннал щархъавун биян ччива, миннал тарихрах ябитан ччива.
— Барчаллагь, Нинай. Жу вих ялугьланну. ТIай­лабацIу баннав вин!