ЧIярусса хъуснияр чIивисса аькьлу хъинссар

— ОьрчIи ссатин! ЯтIул парча! ЛухIи ссакьаллат!
— Сирма хьхьару! Ххал-ххалаххив!
— Гуржи махIсив, ШавкIуллал ккалушру!
Базаллуву цалла-цалламур даххан хIарачатрай бия савдажартал, пишакартал. Вайннал чIурду найрал гъай-гъайлувух ялун личлай бия.
ЧIун ахттакьун бивзсса дия. Баргъ КIуруннахун бивну бия. Халкьрив базаллува ппив хъанай бакъая. Ахчан базар бан ласулт бюхъавай кьюркьуну ласун, даххултгу цащава шаймур буллай бия ххирану даххан.
Гъумучиял базар архнийн куннавух кув хIала дурхсса, яларай, паччахIххуллийннай лахъи дурксса, хъуннасса, вев-гьай тIисса ккучун кунма чIалай бия. Аьлиша ия жагьил. Ванан чIярусса арцу аьркинну дия.
Аьлишарив я ласу, я дахху акъая. Амма цинявннаяр анаварну бия ва ахттакьун чIумал ганал бурчул уссавусса ччанну. Ганал ца заманнай кIялану бивкIун, утти лухIи-хъахъи хьусса чурчари кьяпа ккучундалучIату ганичIан, тичча кIинмай чIалан бикIайва.
Шаймур цIана бан аьркинни. Гъаттаралмур базаллучIан ивукун авцIуна. КIура авну ялавай я бивтуна. Базаллул зуманив хIисав хьуна пIайтIун дарцIуну. Аьлишал симан утта дурккуна. Даркьусса иттацIанттал ненттабакIрайн тIанкI дуруна. Яру цIирх бивтуна.
Дукан хьурдай тIисса лякьагу, дякъил синс ливксса чурхгу хъамабивтнуккива. Ликри пIайтIундалучIан анавар дурккуна.
ПIайтIундалул лагма тамансса халкь бавтIун бия.
— Аврав!
— Ци зий ивкIра?
— Цукун ура! Ци иш бур?
Учсса хIалтIилуха увкIманал лагма лавгцири ганал ка дугьан хIарачатрай бия. Га ия ккунук куна учну ккурккисса, чIюлусса, ятIулсса лажиндаращалсса.
— Ина тIайлабацIу бусса ура. Улахъ бавтIсса хамис кьини увкIунна. Биша буза ттул чай.
— Ттул ттуккугу бачIва бур.
ВичIилий ялугьлай ия Аьлиша. ХIалтIуханнал ххуржинтту, чемодан, къуршив ттукрай ва чай бивхьуна. ЛивчIуна фанералул къурши. ЧIаллай каругу дирхьуну, ккунук куна ккурккисса хIалтIухан ганих уруглан ивкIуна. Къумасса яру явш бивтун Аьлишал чулухунай урувгуна. Лагьсса лухIи бухар кьяпула чIалачIисса кIяла чIантIилийх чIалачIи кIисса ссуку буллайгу ивкIун:
— Ия да, гада! – куну, цачIанма оьвкуна, — Ва къурши жул шяравун биян бан бюхъанссарив? – куна, ваца чарабакъашивугу дакъасса чIуний.
— Ца ссятрай биян байссархха! Цанни къашайсса! – жаваб дуллуна Аьлишал.
— Ссан биян банна, гъаричу?
Къинттуллухун ххяп тIий, уттигу дарккун иттацIантту Аьлишал ненттабакIрайн гьаз дуруна. Ккуркки хIалтIуханнал кунма га ца явш бивтуна. Кьус ивкIун кIирагу канивун къурши гьаз бан авчуна.
— АцIу, ацIу! ХIурхIа хьу! Шиву гъагъансса зат дуссар!
Аьлишаллив савдажарнах вичIи къадирхьуна. Къурши гужрай гьаз бувуна (му мукун кунма чIалай бия).
— Ява-ява! Му китай фарфорди!!! – анавар увккуна савдажар. – Му сукку хьун битан къабучIиссар.
— Ва биян бан бигьасса зат бакъар! Китай фарфор! Цурдагу сукку къахьунну!
— Ди, ди мукунни! Ва багьлул ххирасса хъусри. Хъюлчу къахьунну диян дан… Буси ссан биян банссарив?
— Аьппасилун, — аьппасилух ниттил нюжмардий дукан пут къалмул ласунссар, — тIий ия цахьва цува.
— Угь! Укьукьай кьаикIуча! Аьппасилун! Ттуплислияту шиккун биян бан къабулав на му аьппаси. Буси вила багьа, кIиявай гъалгъа къатIий.
Улахъ савдажарнал кьайлущал хIадур хьуна. Аьлишаяр ххишала гивах цама зузалагу чIалачIинийх акъая.
— Къаччарчан, ци бави, — куну, ца-кIива ша Аьлишал тихунмай лавсуна. Базар ххялтIа бувккун бия. Агана цIанава аьппаси булурчан бюхъанссия га ниттихьхьун булун. Къама баххултрал дарвагру чIалайнма бия.
— Гьиву кIуссагу, нигьачIиссагу дур. Ххуллугу архри.
— БикIуча, туну, аьппаси, — куна савдажарнал, га цачIатува яуцавриягу нигьаувсун.
Аьлиша зана хьуна.
— На вин кIива шагьигу канища канихьхьун булунна, кIива шагьилунсса шанма аькьлугу бусанна.
Аьлишал ттигу къинттуллухун ххяп куна. Ца я явш бивтун, иттацIантту ларай тIанкI чин дуруна. Хъуснияр аькьлу хъинссар чайхха, — тIисса пикрилущал ккуркки савдажарначIанмай ша лавсуна. Мусил ганз ссинжир хъаралу жиплув ссятрава чIалачIисса, гукун алгуну лархсса савдажарнал аькьлу ляличIисса бикIанссар. Бюхъай яла цувагу тукун авадан хьун. Уссал ялтту усру лаххан, ккурттулул ялтту рахIу лаххан… Хъамабивтуна шаппа бакъасса ччатI. Ав цIуну, авцIунугу ивкIун Аьлишал:
— Хъинни, — куна.
— КIивагу шагьи – хъус диян дурукун, шанмагу аькьлу ххуллийх бусанна.
Къурши мукьав гьаз бувуна. Улахъ хьхьичI, хъирив савдажар, хъиривва хъиривгу Аьлиша авчуна. Дяркъу дия чIуллай. Савдажар буртти ивкIуна. Ххуллу утта-кIюласса бия. Гай гьам зунттуйх лавай гьаз шайва, гьам ялавай неххамачIув буккайва. Бигьалаган, гьухь учин бавцIусса чIумал савдажарнал куна:
— Ххуллул шанма бутIул ца бутIа лавгунни. ВичIи диша цалчинмур аькьлулух: «Ява кIулну икIу: аьвкъунунияр, гъилину хъинссар, гьа-а!» — куну цала чIалачIи кIисса оьлухълахъи ссавнийнмай бурган бувуна.
— Ява гьа-а: «Гъилинунияр аьвкъуну хъинссар» — тIисса уккарча, ма-вихшара.
Цала бявкъусса ччаннал га буний ца-кIила къуццу куна. Агьа-гьай, му зат цанмагу ца хъинну кIулача! Ца хъинну! КIинттул Аьлишал ччанну гъиливагу бургъилу щяивкIун бакъа къалагайва. Му кIулсса аькьлу бур. Хъинну кIулсса. Бюхъай кIилчинмур хъинсса бикIан.
Авчуна. Ххуллу утти лап бюхттул муруллул ялтту багьуна. Ттурлу ццун хьуна. ХьхьичI нанисса улахъ чIалай бакъая. Хъарай бивхьусса къурши бакъагьан кIий дирхьусса ка тIаннуйн дурксса хханссия. ХъачI дия даркIуну. КьуннуяцIа дукъаркусса дукралущалсса лякьа дия кьяр-кьяр тIий.
— Ххуллу бачIи хьуссар. ВичIи диша кIилчинмур аькьлулух, — савдажарнал кувкун, Аьлишал къурши хIаллих зунттул мурзуний бивхьуна. ХIадур хьуна аькьлу щяв багьан къабитанну вичIидишин.
— Ява, гьа-а, кIулну икIу: ккашилнунияр увччуну хъинссар, — куна.
Анхъ ивкIун цахва пIякь ивкIун уруглай та хIисав хьувкун, ялагу тикрал бувуна:
— Ява гьа-а, увччунунияр ккашилну хъинссар тIисса уккарчан, тачIав вих машара! Ачу тти!
КIилчинмур аькьлулул Аьлишал хIал лап ласун бувуна. Цири тти бантIисса. Му аькьлу кIул бакъасса Аьлишарив ва ? Аппабай, ца хъинну кIулссарча Аьлишан ккашилнунияр увччуну хъиншиву! Агь, вил къаттай! Увччунунияр ккашилну хъинссар тIинайн вих хьун Аьлиша авлия хьунуния акъари!
ЦIаннавух зунттурдацIун ххуллугу кай-кай хьуна. Махъун агьан пайда бакъая.
Авчуна. Аьркина махъва-махъмур аькьлулухгу вичIи дишин. Бюхъай гана га махъва-махъмур аькьлулул цанма мудан увччуну икIансса кумаг бан, чурххайн гъилисса янна лахханссагу кумаг бан. КIива шагьигу ласун аьркина.
Нехгу лархъуна. Зунттугу бивтуна. Аргу махъ лирчIуна. Ришлан диркIуна шярава пуркIурал, гьанттайнсри дуллалисса кьанкь. ХъачIунттащал урчIамур кагу дяхчIаврил тIаннуйн дурккун дия.
Савдажар бакIлавай бурттий, бакI ъялавай ахьтта чугу хъирив лавхIуну ачайва. Шяраваллил агьлу, цала-цала базардугу бувну, хъарайн дирчусса ххуржинттащал най бия. Савдажарнал чирилун чу бувгьуна.
Бивуна шяравун. БавцIуна хъунмасса дарвазалучIа. КIирагу нуз тIиртIуну, улахъ савдажарнал хъювун буххан бувуна. Дукралул кьанкь дия. Чани бия, гъилишивугу духьунссия. Хьунийн дурккуна, бика кунна, чIюлу хьу щарсса, оьрчIру. Ттукрая кьай лирккуна.
Цала къуршигу чурттул шачIанттуй бивхьуну ялугьлагьисса Аьлиша хIисав хьуну, савдажарнал жиплувун ка дуркIун, бугьарасса киса бувккун, увкIуна АьлишачIан.
— Бурттинияр ахьтта хъинссар тIисса ухьурчан, ява, вих машара, — куну, киса тIитIлан ивкIуна. Савдажарнан къаххалхьуна Аьлишал зурзу кусса бакI, эц диртсса иттацIанттала сситтуй цахва бурувгсса яру. ЧIалай дакъая аьрщарайн дурккун кIяла ларгсса симан. ЧIуен бувсса заккантту. Цан чирчан, савдажар ия цала хъун кислуву танан булунсса кIива шагьилух луглай. Цахьва цува ия ца шагьигу ттунма хъина тIий. Шагьи къеппувун биривсса чIумал:
— Ва къуршуву цурда ца тIахIни сагъну лирчIсса дуссар тIинайн ина вих цукунчIав машара! – танал кувкун, савдажарнал кислуя бакI гьаз дуруна. Аьлиша ия китай фарфорданул къурши кIирагу канил цала бакIраяр лахъну гьаз бувну. Хъанахъимур щала бакIравун бухханнин пIя-ярх куну, къурши хъюнил хъуни чарттайх бивщуну гьан бувуна.

Шярал махъру
— Шярал мукъурттил битлай бакъара, дадай! – аьрзирай бия душ ниттихь.
— Махъру – кьатIув, ттул душ, хъус – ичIура.
— На миннул валлагьирайн бувтун бура. КьацIру бащан баншиврул хьунува щябикIавав къакIулла.
Ниттил канища бушкъап дагьну, гъаргъуна.
— ДачIра хьусса хIанттил шуша архния ккаккан дарчан, щарнил лагма, балайгу тIий шамила уккайнан ина булун на авлия хьуну дакъара.
— Шярал хъаннил мазру!
— Инава марцIну бикIу вила инсапрал хьхьичI. Махъру – кьатIув, хъус – ичIура, — ялагу кьянкьану куну бур ниттил.

Мямма акьин парачи къуртал бан къавхьуссия тIар
Хъинну ччянива хъинну хъунав хьуннин, ттуршунния лирчусса шинну хьусса къужа ивкIун ур. Ганалгу бивкIун бур оьрчIал, оьрчIал оьрчIал оьрчIру. Къужа ивкIун ур хъунав шаврил вичIилун чIу, янин чани, ччаннай хIал бакъа, щяивкIния сукку хьун къахъанахъисса даражалий.
Арулла шинай ла-яла хъу къархьуну, билаятрайн ккаши багьну бур. Букан ччатI хъунмасса кулпатран биял хъанан бивкIун бакъар. Хъунавхьу къужагу аьсив хъанай:
— КIа заннал ттун булунсса бивкIу бакъассарив, — тIий икIайсса ивкIун ур.
Цуксса дакIниву цIими бакъу ивкIссарив, арснал куну бур, на данна вил оьрмулул ахир.
Лавгун хIав пирчирал къар дурну увкIун ур. Щашлан ивкIун ур парачи ппу авкьуну ахьния утансса. КIива-шанма гьантлий щашлай къуртал шавайсса чIумал, буттал куну бур:
— Арс, ина му парачи цила багьайкун цIакьнувагу буллай урав?
— Ванил цIакьшиврул вин циванна? Хъун муруллучIан биярчан къагьарив?
— Инава хъунав хьувкун, винмагу бучIину лякъинъяв тIисса, — куну бур буттал.
УчIи акъасса арснал га цIана парачи ппив бувну бур. Тания махъ «Мямма акьин парачи къуртал бан къавхьуссар тIар», — учай.

Дух дуниял – цIу дуниял
Дунияллий чIунну ранг-рангсса диркIун дур. Инсаннал бакIрачIангу букъавкIсса ливчIун бакъар.
Жул чIаххуврай дия хъуннар хьусса Тутубича-бика тIисса щарсса. ЧIирисса хъахъисса лажиндаравусса, ялавай, лунттубакIрайнмай кьус бивкIсса майравун, къеппуйн лавсун ссунтIгу бичлай, хьулухсса лахъунттуй щядикIайва. Цийвагу бикIайва шама уххануксса гьартасса, щяв бивну лахъисса щюллисса исвагьан махмурданул ссувссусса гьухъа. БакIвахIулул ялтту щалва марсса-марссарисса чIиви ненттабакI бахьлаганну дуртун дикIайва гулаватигу тIартIсса лухIи шал.
Тутубича-бика чIанкIраятури, ханнахъаятури тIун бикIайва.
Ппиривсса хъувату урттул кIуриялттущал шаппай нанийни, ЧIилайнна ккурчIничIасса бакIларайшивугу диртун дурхсса ттул амул хъарая щяв бувтуна цила кIуриялу. Бутав нагу ттулвамур.
— Шивахва бурахха, Тутубича-бика, — куну, амул вамур хъарайсса ххуржинттува щюлли хъюрув дурив – хъюрув, нувщи бурив – нувщи ягу ми дакъани къягъул гьивч, кIутI, бючIун кIучIалу, гьаннайсса цила мюрщи ххуржинттаву думуния бутIа бантIиссия Тутубича-бикан.
— Та кьинигу цила лахърулий бия Тутубича-бика. Ккарччив дакъасса кьацIгу хьапI-хьапI тIи буллай, увкуна:
— Хъинсса нувщи бур, — багьай ххуллий буллусса кунма цинма нувщи. Амма барчаллагь учин дакI къадируна. Инсантуран за дуллан ххирасса аму рязину, цила духхавугу хъамадиртун, ненттабакIравусса гьухъайх карщи дурккуна.
— Ухьвай, — куну куртI ссихI бивгьуна.
Ахттайн бивзсса чIун дия. ЧIарах левчунма сумкалущалсса душ дарсирайн лавгуна.
— Та щил бур, ХIажалил РайхIанат? — куну, Тутубичал байлсса михьирттащалсса ссунтIлил щюлли був кIисса таних бурган бувуна. Амул бувсуна душ щиллив.
— Оьттун ччуччивуй, дуниял! ЛухIи лагъартуннал душний дарцIусса кьини чIалай дуривгъар! – куну, рязи дакъа бакIгу кIутIу дурну, вив багь кьацIгу хьупI-хьупI чин бувуна.
Душний бия, циняв душарай кунмасса, лухIи юбкагу, кIяла кофтагу. Лахъисса ххуйсса хIаллурдайх бия кIяласса бантгу бавхIуну. Исвагьину бювхъуну чIалай бия душ. Та душнил сурат жул школалий ххуйну дуклакисса, итххявхсса, гьалмахтуращал ара ххуйсса буну тIий, ххуйминнавух чIирай лархъун дуссия. Нагу таних даингу хIайранну буруглай бикIайссияв. Тяхъасса, дирисса, намус бусса душ бия. Ттун Тутубича-биканал тIимур къабувчIуну, хIаллих цIуххав:
— ЛухIи лагъарт царияр?
— ЛухIи лагъарт… жу, багу бавххуну, машангу ласаймия! – къуртлий бакIгу хъит дурну увкуна ганил.
Ва чIумал ана-анаварну чIарах нанисса жул жяматрайчунал:
— Шивахва буруххартал! РайхIанат, инава цивана мукьав кIуриялу ласун. Ттукку бувцуния жучIату, — куну ца канил амулсса, гамур канил ттулсса къаврду лавсун жуннийн биян бан лавгуна. Аму хьхьичI, на хъиривну, анавар бувкру жула хъинсса чIаххувчунал хъирив шаппай.
Махъа бавуна:
— КIаллагу кIаллай! КIуриялтту пирпиллу хханссар! – тIисса махъру. Хъувату бучIайхту анаварну школалийн лавгра. Та кьинибархан ттул бакIрава буклай бакъая: «ЛухIи лагъарт жу багу бавххуну, машангу ласайссияхха», — тIисса, тIааьн бакъасса Тутубичал чIугу, ссунтIлил щюлли бувсса чапалсса кIисригу.
Кьунниял гьанттайнссаннух лагма лавгсса чIумал цIуххав:
— Амуй, лухIи лагъарт цая? Тутубича-бика цивана кIайннайн кIаксса сситтулсса?
Къусагу бушкъапрачIа дирхьуну, ттул амул ккурккисса симандалувун ца тIааьнбакъасса асаргу бувкIун, увкуна?
— КъакIулнува хъина, ттул душ, вин лухIи лагъарт царив!
— Ми циняв кунмасса инсанталли бивкIсса, Курзий. Так зулмулухьхьун биривну бивкIсса, мискинтал, — куна ниттил.
— Циваннияр зулмулухьхьун гай биривсса?
— Та заманнай халкь куннайн кув ххяхлай, куннал кув хъямалартту буллай, ясирду бугьлай бивкIссар. Лагъарт шайсса бивкIссар мукун ххявххун ясирну бувгьуминная, цамур билаятрая бувкIминная. Яла туну, ясир баххайсса, ласайсса бивкIссар. Миннайнни, жан, лагъартгу, раэятгу тIий кьюкьингу буллай, цахава зузигу буллай, бахху-ласугу буллай бивкIсса. Гай лагъартуннал заллухъругу чIявуну ханнахъул бивкIссар.
Ттун дакIнийн багьуна нава бувккусса луттирай Американал базаллуву чIивисса негр-душ бахлахисса. Та лу ккалаккисса чIумал кунна дакI якьама хьуна, ялагу цIуххав:
— Жула чIаххувчунайн, цувагу гаксса хъинсса, кIалла циванар тIисса кIанил?
— Ванал буттал, буттал ппу ххяллухмащилия оьттун уккан увну, шикку ивкIун ур, — куна амул. – Муниятур тIисса.
— Жуласса личIи чансса бияв, уттигу чансса бурив чил гъурватрайгу. Мугуния къатIайларча, — куна ниттилгу.
— Зулмухьхьу (лагъщарсса) дахлай базаллуву диркIун, цила залуннахь миннат бувссия тIар:
— Аллагьнал ххуллий, заллу, оьрчIру бусса ужагърайн даххи! – куну.
— Циванни? – кувкун.
— ОьрчIая багь-бивзсса ччатIул хъис букан бириявантIиссарча, – куну ганил жуав дуллуссия тIар.
— Лагънал ца я мурчIиссар, ца я чаннассар. Къазахънал кIивагу я мурчIиссар, чайссия. Мугу мукунъяххакьай: къазахъ итайсса ивкIун ур шинайсса, гагу гьунттий кьинилух мурчIину, пикри бакъа уруглай ур. Лагъ, тIурчан, ур абадлий гивувасса. Гарив, туну, ца янин чани бакъасса, кусса, дакI дакъа уку-тукун зий ур.
Та кьини на ттухьва учав: диркIсса оьккисса чIунну. Щукру ттунма я лагъарт, я кIалларт къакIулсса. Навагу ца кIусса, куртIсса, цIансса, лухIисса кIанавату бувкIсса кунма хьунав.