Зувиллий арулла шинаву – генералнал чин

fog_17Январь зурул 3-нний ЦIуссалакрал райондалий хьусса, райондалул цIа бюхттулну гьаз дурсса генералтал Муслим Даххаевлун ва Тугъай Тугъаевлун цIа кусса шадлугърал мажлисрай миннахь дарсру дирхьусса учительтал бикIу, чIахху-чIарахми бикIу, ца зумату кунма, чIуручIаву дуллай бия кIиягу генерал оьрчIру чIявусса кулпатирттаву хъуни хьусса бушиврий, мукунсса кулпатирттаву тарбия хьусса оьрчIру мудангу захIмат нахIу лавчIсса, сивсусса, савсъсса бикIайшиврий, гьамин, чIявусса оьрчIру бусса кулпатравусса гьавалий цIакь шайшиврий чувнал хъаттирду. Мяйжаннугу, зунттал билаятрал арсру – Муслим Даххаев ва Тугъай Тугъаев хъаттирду цIакьсса вирттал бур. Муслимлул цIа щалвагу Аьрасатнал билаятран кIулли. Тугъайгу оьрмулул 37 шинаву генералнал чин ларсун, лакрал миллат ххари бувсса арс ур. Муслим Даххаевлуя жу уттинин цимилгу бувсъссар. ХIакьинумур ихтилат хIакьсса лаккучу, цувагу арулва оьрчI бусса бусравсса кулпатраву хъуна хьусса Тугъай Жабраиловичлуятур.

Мяйжаннугусса миллатрал арснан, генералнан бикIу, саллатIнан бикIу, буттал кIанттул аьрщарал, буттал къатлул ужагърал чани мудангу асар хъанай бикIан аьркинссар, хъанайгу бикIайхьунссар. Му чIумал му буниялттунгу ххирагу хьунтIиссар халкьуннан, кьамулгу антIиссар ца яла аьзизма арс куна. Мукун ххирану ушиву чIалай бия Тугъай Жабраилович лакрал жяматран. Кьукуннал жямат пахрулий, «жул арсри» тIий бия, Вихьуллалссагу мукунма «жул арсри» тIий. ЦIуссалакрив «жул райондалул арсри» тIий бия. Мукун лахъа-хъун уллан бикIай хьхьичIунма, язима. Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-хан Султан «татарнал арсри» тIий тай бикIай, «лаккучури» тIий жува бикIару.

[pullquote]Инсан гьарица ишираву марцIну, узданну сукку тIий ухьурча, цаманан оьбала къабан, ялунгума шайссаксса кумаг бан хIарачат буллай ухьурча – мугу инсаннал цала мюхчаншиву дузал дансса ца ша бухьунссар.[/pullquote]
Ччимур шяраваллил агьулданул цала хьурдай чинсса Тугъайгу «жулли, жулмари» тIутIаву бувчIлай бур. Му буниялттунгу кIивайва жяматрал вакил ур. Тарбиялул гьанумур цIакь хьуну бур ЦIуссалаккуй.
Тугъай Жабраилович оьрмулул чувшиврул аргъиравун дахьва увххун ухьурчагу, ванал хъаттирдуми лап цIакь хьуну дур.
Жагьилсса, оьрмулул 37 шинавусса генералнащалли жул хIакьинусса ихтилатгу. Жува мунал савлугъ дуллалисса ЦIуссалакрал мажлисрайн тIайла бавцIукун, жулва буржну чIалай бия муная гьарза-гьартану миллатрахь бусаву, цащала мунащалгу ихтилат буваву.
— Тугъай Жабраилович, байбихьулий кутIану вила оьрмулия, кулпатрая бусарча ччива.
— На увну ура Вихьуллал шяравасса Жабраиллул ва Кьукниясса ПатIиматлул кулпатраву, Ленинский райондалийсса Гъурбукиял шяраву. Ттул ппу Жабраил университет къуртал бувну махъ, му шяравун зун тIайла увккун, микку школалий зий ивкIун ур.
1977 шинал жул кулпат бивзун бур ЦIуссалакрал райондалийн ТIюхчардал шяравун. Ппу школалий дарсру дихьлай ивкIун ур, нину – медициналул зузала – оьрчIал садикраву зун бивкIун бур. Тания шихунмай ттул нину-ппу шикку ялапар хъанай бур.
Нагу ТIюхчардал школалий дуклай ивкIссара 1991 шинайннин.
Яла Ставрополлал крайрай Степное тIисса шяраву (Степновский район) ялапар хъанахъисса ттула ниттиуссичIан МахIаммадлучIан ивзун, 1992 шинал тийх къуртал бувссар школа. Мура шинал тийхва увхссара Ставрополлал ПаччахIлугърал университетравун юридический факультетрайн. 1998 шинал мугу къуртал бувну, зун айивхьуссара Ухссавнил Ккавкказуллал округрайсса Аьрасатнал генеральный прокуратуралул главный управлениялий цал следовательну, яла отделданул прокурорну. 2001 шинал Ставрополлайн увкIун, Ставрополлай краевой прокуратуралий зун ивкIссара 2001 шинайннин. Яла цIунилгу зун ивкIра управлениялий. Му чIумал мунийн Кьиблалул федерал округрал управление тIий бия. 2008 шинал, Дагъусттаннайн увкIун, прокуратуралий отделданул хъунаманал къуллугърай зун ивкIссара. 2011 шинал ахирданий прокуратуралийн увкIссара Силистталул управлениялул силистталул комитетрал хъунаманал (СКСУ) цалчинма заместительнал къуллугърайн. ЦIанагу му къуллугърай зий ура. Ттуяр мюрщисса кIия уссугу ихтиярду дуруччай органнаву зий буссар – ца полициялул следовательну, цагу республикалул прокуратуралий. Ттул кулпатгу лакку душри, ттула буттал шяравасса. Жул 4 оьрчI бур.
— Лакраву нажагь хьунадакьайсса, лакрал дакъасса цIа дур вил…
Ттул буттал буттал ппу ивкIун ур Тугъай тIисса. Цана хъинну ххирасса ттаттал цIа буттал ттун дуллуну дур.
— Инсаннал пиша язи бугьан ци-бунугу багьана шай. Я оьрчIнийвасса хиял бикIай, я эбратну хьусса инсан икIай. Ина му пиша язи бугьан ци багьана хьуна?
— На пиша язи бугьлагьисса ппурттуву ихтиярду дуруччай органнаву жул цучIав зий акъая, ттун му пиша ххуй бизан бан ягу на миккун къуч ан.
Школалий дуклакисса чIумал ттун бигьану лахьхьайва точныйсса элмурду – математика, физика. Хъунмасса гъира бикIайва историялул дарсирах, кIул хьун ччай бикIайва тарихрал ишру. Ми элмурдал чулухуннайсса ттул итххяххаву чIалай ниттиуссил МахIаммадлул маслихIат бувна ва пиша язи бугьан.
Дия цамургу къулайшинна. На дуклай ивкIсса Степновский райондалул администрациялулгу, Ставрополлал университетралгу дия цала хIакъи-хIисавртту дусса хIала-гьурттушиву. Университетравун буххан ччиминнан Ставрополлайн гьан къабагьайвача, тайннал комиссия шиккунма бувкIун кьамул дайва экзаменну. Мукун, экзаменнугу дуллуну, увхссара нагу.
— Тугъай Жабраилович, кьюлтIсса зат бакъар, зул структуралуву зузиминнан чув-бухьурчагу захIматну бур. Ина республикалийгу, республикалул кьатIувгу зий ияв. Ххишаласса захIматшивуртту чув хьунадаркьунни?
— Мяйжаннугу, ва аралуву зузиминнан гьар кIанайгу захIматну бур, цанчирча жула давриву жу хьунабакьлай буру тIайласса ххуллия ливчусса, ххуттава бувксса, личIи-личIисса тахсиркаршивуртту дурсса инсантуращал. Мурив щинчIав тIааьнсса зат бакъар.
Цалла давриву ххуйсса ккаккияртту чIалачIи дан бювхъусса жул зузалт хъинну рязину бикIайссар цащара обществалун, кIукунсса инсантурая зарал бивминнан мюнпатсса даву дан бювхъуну тIий. Ттунгу, ттула ватан, ттунма ххирасса, гъан-маччасса инсантал шикку бухьувкун ттуятува, ттулла даврия, къуллугърая ххишаласса мюнпат Дагъусттаннан бивну ччива. Му биян бангу хIарачат банна нава шикку уссаксса, цанчирча ттун къакIулли гьунттий нава чун утанссарив. Жул даву мукунсса дур хIакьину жу ца кIанай буру, гьунттий архну, цамур кIанайн гьан бан бюхъару.
— Аьрасатнаву яла коррупциялул дургьумур республика Дагъусттан дур тIун бикIай. Му тIайлассарив?
— ХIакьинусса кьини коррупция щалвагу билаятрайх ппив хьуну дур. ХIукуматрал бакI дургьумигу мунияту тIийнма бур.
Дагъусттаннай агьалинал оьрмулул даража, ахIвал-хIал ялавайну бушиврийн бувну, коррупциялул ишру хъиннува иттав ххяхлай чIалай бур, амма на къаучивияв Дагъусттан цайми регионну, цайми субъектрунияр ххишалану коррупциялул бувгьуну бур куну.
— ХIакьинусса кьини цукунсса захIматшивурттащал хьунабакьлай бур зул зузалт?
— Гьарица кьини чIурусса тагьарданий зузаву бакъасса, вари куну хьхьичIун ласласисса захIматшивуртту дакъар. Лавайсса даражалул пишакартурая салкьи хьусса коллектив бур. Жулва къуллугърал буржру багьайкун биттур бан бюхълай буру. Жулва зузалтрал мюхчаншиву дузал даву яла цIурувкьюмур масъаларттавасса ца бур.
— Инава зузиссаксса хIаллай жаваблувшиннарайн кIункIу увсса яла хъунама къуллугъчи цу ия?
— Ставрополлай следовательну зузисса чIумал на кIункIу увссия жаваблувшиннарайн Ставрополлал правительствалул Департаментрал хъунама. Тийх зузисса чIумал на ххал дигьлагьисса делорду, хъунмурчIин, терроризмалул, экстремизмалул иширттацIун дархIусса дия. Дагъусттаннай тIурча жаваблувшиннарайн кIункIу бувми личIи-личIисса къуллугъчитал бия: администрациярдал бакIчитал, ихтиярду дуруччай органнал зузалт ва м.ц., коррупциялул иширттацIун бавхIусса.
— Зул даву хъуннасса нигьачIаву дусса даву дур. Ци чулийгу, му структуралуву зун ччими хъинну чIявусса бур. ТIайлассарив, зучIан даврийн кьамул бан чIярусса арцу ласайссар тIисса хаварду?
— На ва даврий ацIан щинчIав ца кIапIикI къадулав. Цумур бухьурчагу къуллугъ ттуйн тапшур буллалисса чIумалгу, ттуяту арцу тIалав дуллалисса цукIуй акъая.
ЖучIа зий буссар отборочная комиссия. Гьарица даврий ацIан ччисса инсан му комиссиялул ххал айссар.
Комиссиялийн бияннингур ми мюрш бивкIун гьарица чулуха ххал байсса.
— Цукунсса хасиятру дусса икIан аьркинссар зул структуралуву зузисса инсан?
— Ялув кIицI лавгсса куццуй, мунаясса тIалавшиннарду чIяруссар. ХьхьичIа-хьхьичI, му икIан аьркинссар марцIсса, уздансса, цалва пиша ххуйну кIулсса ва мунин лайкьсса. Ялагу, жул даву дур ихтиярду дуруччай органнаву яла хъиннупсихикалийн ва цIуллу-сагъшиврийн нагрузка дусса даву. Мунияту, шикку зун нанима икIан аьркинссар чIурусса, захIматсса шартIирдай зун шайсса, циняв цачIаннасса тIалавшиннарду духIан шайсса.
— Зулла мюхчаншиву дузал дан цукунсса чаранну лякъару?
— Жу ца жулласса дакъасса, жулва кулпатиртталсса, гъан-маччаналссагу мюхчаншиву дузал дан аьркинни.
Ци чаранну лякъирчагу, ца-ца чIумал мигу чанну лякъай.
Ттулва пикрилий, аганаки инсан гьарица ишираву марцIну, узданну сукку тIий ухьурча, цаманан оьбала къабан, ялунгума шайссаксса кумаг бан хIарачат буллай ухьурча – мугу инсаннал цала мюхчаншиву дузал дансса ца ша бухьунссар.
— Тугъай Жабраилович, инава тIисса куццуй, зул даву чIурусса низамрай, хIатта бигьалагайсса чIумалгума зун багьлагьисса даву дур. Кулпатран, оьрчIан хас данмур чIун ссуссукьу къашайрив?
— Ччайнугу, къаччайнугу мукунсса кIанттурду шай. ОьрчIал тарбиялун харж дан ччиссаксса чIун ттуща миннан харж дан къашай. Зузи кьинирдай хьурагу къашай, бигьалагай кьинирдайгу даврий икIара. ХIасил, ци-бунугу чаран ляхълан багьай.
— Вил оьрчIан биялну пахру бухьунссар цала бутта генерал ушиврия?
— Буттая оьрчIан пахру бушиву му оьккишиву дакъар. Амма му пахру ялун личин къабуллай, цавува битан аьркинссар. Ттул цIа, ттул къуллугъ цIакьлин къадугьлай, хIарачат бан аьркинссар оьрмулуву цалва бюхъулийну, цалва хIарачатрайну къуццу тIун.
— Цукунсса дахIаву дур вил Лакку билаятращал? Дуссарив вил буттал шяраву къатри?
— Гьай-гьай, Лакку билаятрал бучIантIимуния, гьарица цала буттал аьрщи ххирасса лаккучунан кунма, ттунгу буруккин буссар. Буттал шяраву Вихьливсса жул къатри леркьун, зия хьуну дур. Ца-кIира шинал хьхьичIра аьрщи дулунсса икьрал дуссия, микку цIусса къатри дан дакIний ура, оьрчIащал, кулпатращал чIун-чIумуй буттал шяравун занан. Миллатрал хIакьсса арснал цува чув ухьурчагу, хIарачат бикIан аьркинссар буттал кIанттущалсса дахIаву хIура дуккан къаритан.
— Барчаллагь, Тугъай Жабраилович. Вил цIагу, къуллугъгу жулва миллатрангу барачат хьуннав.
Ихтилат бувссар Андриана Аьбдуллаевал, ПатIимат Рамазановал