Жу захIматрай савсъссияв

fog_6ДакIнил лавсъсса дусная, гьалмахчуная ци-бунугу чичин бигьасса зад къабикIай, чивчумуний дакI дакьинававли, ттущава ганал оьрмулул ххуллу, хасиятрал агьамми бутIри багьайкун чIалачIи бан хьувивав тIий. Сагъиров Сагъирдул оьрмулия биялну чичларча, щаллусса лу чичин бюхъанссия. Мюрщиния шихунмай цаннал янилу ца, цачIу, ца шяраву, чIаххурай, ца школалий дуклай хъуни хьуну, цанная цаннал кьюлтI бансса зад жул дяниву къавхьуну тIий.

Сагъиров Сагъир ХIажимусил арс увну ур 1932-ку шинал Лакрал райондалийсса ЧIурттащиял шяраву, кьяпричинал кулпатраву. Сагъирдул нину-ппу хъинну уздансса, цIа дурксса тухумраятусса, бан-битан кIулсса, захIмат ххирасса, чIаххуращал бавкьусса, хIурмат бусса бикIайва. Сагъир чIивинийва хъинну зирангсса, ччяни маз лавхьхьусса, увкумур, бувсмур лаласайсса, нитти-буттах вичIи дишайсса, аьлагъужа бакъасса оьрчI ия.
Гьарца Сагъирдущал хьунаавкьутари, ччайнугу, къаччайнугу, ттун ттула оьрчIнийсса, кьянатсса, кIачIану чурх бяхълай, букан ччатI бакъа ларг чIунну янил хьхьичIух пар учай. Мукуннасса дакIнин багьаву Сагъирдувугу тикрал шайхьунссар.
Сагъирдущал цалчинсса хьунаакьаву, цаннан ца кIулшаву дайдирхьуна Яхсайннал школалий чIалсса ссуттил гьантрай. Га дия 1939-ку шинал дайлитIу. Кулпатращал Ашхабадрай ялапар хъанай ивкIсса Сагъирдул буттал ХIажимусин, ЧIурттащиял дачIи щар хушрай, хIукуматрал кумаграйну, Хасавюртуллал райондалийсса Яхсайннал шяравун дирзсса цанма баяйхту, анавархъиндарай кулпатращал уссурссунначIан Яхсайлив лаякъатлувун ивзссар. Яхсайннал шяравалу хъуннасса, лахъисса кучардащалсса, 7 мизит, 3 школа, клуб, азархана, ттучанну бусса, амма кьяркьараха буккан захIматсса тагьар дусса щар дикIайва. Бивзминнал къатри, ужагъру ядурцун дунугу, амма оьрчIан байбихьулул школалуву дуклансса ца класс ккаккан бувна. Чара ция, га классраву 104-ннийн бияннинсса дуклансса оьрчIан цачIусса класс сакин бан багьуна. Гьаманки гай гьантрай Ашхабадрая увкIсса Сагъиргу хъунмур ссил Асил ка дургьуну, цачIусса классраву дуклан увкIуна. ЦачIун був классраву на 1-мур, Сагъир 3-мур классирттаву дуклай байбивхьуру. Цаннан ца кIулшавугу шила дайдирхьуна. Сагъир классрал дянив личIинува чIалачIин дусса оьрчI икIайва. Ванан ххуйну буккин, чичин, оьрус маз кIула, циняр дарсирдалгу хьхьичIунну икIайва. ЦачIусса классрахь дарс дихьлай икIайва оьрмулул жагьилсса, амма мяърипатрал увччусса, кIулшиврул щаллусса, дарс дишаврил усттарсса, оьрус маз ва къумукь маз ишлану кIулсса, иминсса хасиятрал муаьллим Мудуев Амир Шагьимарданнул арс. Укун шавхьсса, тIалавшинна ларайсса муаьллимнал янилусса оьрчIал дарс къалархьхьуну къаличIайва. Ва ия кIулшиврул бакIщаращи. ЧIун наниссаксса оьрчIру цаннан ца кIул хъанай, цачIу-чIарав бацIлай, дусшиврул къяртри цIакь хъанай дарчуна. Къумукьнал дянивугу дустал чIяву хъанай бавчуна. Инттухуннай колхозирттал давурттив дайдирхьуна.
Ш яраву тIурча кIира
колхоз дикIайва, кIирагу колхозраву баранбал лакгу зун байбивхьуна. Сагъирдул ва ттул нину-ппу «Правда» колхозраву зий бикIайва. Ттун хъинну дакIний лирчIунни Сагъирдул буттал дурсса виричусса тIул. Аргълий колхозрал ххуллу буллалисса гъинтнил чIун дия. Циняв къурув ххулув буллан, кув аьравалттай, кув бахьтта нанисса кIюрххилсса чIун дия. Ттул нинугу чIаххучунал аьравалттий ххалазаннив ххулу батIлан нанисса, шярава букканнин аьравалттия дагьну, чIиникIрах ччан кьувкьуну, ччангу бувгьуну, аьтIисса ванил ялун увккун ия. ХIажимусил, ччангу чIувин бувну, бавхIуну, аьравалттий азарханалийн биян бувну бия. Ва акъассания бюхъайва, оьлицIал хьуну, накьлу хьунгу. Укунсса, инсаншиву дусса, адамина ия Сагъирдул ппу ХIажимуси. Яхсайннал бакI дургьуминнал цасса рязишиннарайну, щарнил баргъбуккавал чулухсса майданнив лакран къатри дуллансса кIану личIи бувну, гьарца хозяйствалун бутIри ккаккан бувна. Ччясса мутталий цIусса мукьва къатта бусса, ятIулсса тIахIни ялтту дирхьусса, ца пачлил циняв къатри гъили байсса, лази-ларкьусса саманнал къатри дуллай байбивхьуна. Амма гьарца къатлул залуннал 4000 калпуш кьукьин ккаккан бувна. Саманну кьувкьунал къатри буллан байбишайва. Укун, дяъви сукку хьуннин хьхьичI зувиваксса къатта къуртал бувна. ЧIал къавхьуну Хъун дяъви байбивхьуна, къатри дуллалаву дацIан дуруна, чиваркI циняв аьрайн бувцуна, хъами-оьрчIру, мушакъатми ливчIуна. Чара ция, лаякъатрава цIусса къатравун кIи-кIира хозяйство дизансса маслихIат хьуна. Сагъирхъал ва жул къатри цачIу, ца щуттай чIаххурай дикIайва. Яла ххуймур оьрмулуву биялсса хIаллай къашавайгу ивкIун, Сагъирдул ппу, ХIажимуси ахиратрал хьуна, аьпа баннав цал! Сагъирдул нину ПатIиматгу, жагьилсса оьрмулий, мукьва мюрщисса оьрчIащал щащарну лирчIуна. Архния дяъвилул ххурхху чIарав кунма баллан бивкIуна. Дяъви Моздокрайн, Нальчикрайн бивну бия. Грозналийн ва Хасаврайн бомбарду бивчуссар тIисса хаварду бувккуна. Шяраваллил чIарах, духкъалагайсса, дяъвилийн нанисса аскарнал кьюкьри, ттупру, танкарду, машинартту, гьаваллавух самолетру хьхьу-кьинигу чан къашайва. ХIукуматрал щалва гуж нани бувну бия ламсанал ххуллу кьукьин. Дяъви байбивхьусса шинал ссут дарщусса ва гъараллу дусса хьуна, кIи хъиннура кьянкьасса дия. ЦIусса шяраваллил диц-куц, ххуллурду, щинал гьаллурду бувну бакъая. Мунияту бухьунссия хIурхIа-хIурхIа шяраваллил къатрал гьанурду щинал буцIлай, бярду бацIлай, хьхьунцIуллив хъанай бия, чIиртту хъатрурдал хIанахIлай бия. Къатрал чIанкъатри, чIиртту атил хъанай, инсантурал цIуллу-сагъшиврийн асар биллали бувна.
Дяъвилул ццаххандарал, дякъил ва ккашил заэв бувсса агьали литIлай бавчуна, кумаг банми бакъая. Гьаманки, му ишираву ятIапирай гьан бансса амру бувккуна. Немец ялапар хъанай бия Евгеневка тIисса кIанай Яхсайлия мукьра версирал архну. Гиккун бизаврил масъалартталсса буллай бия Мудуев Амир ва ХIажиев Руъяил. Дагъусттаннал хъуниминнал шяраваллил халкьуннал тагьар чIалай, жу бизан бансса хIукму бувккуна. Укун, 1942-ку шинал интту Евгеневкалийн бизан багьуна.
М ичиххич цала минар-
дая гужрай бизан баврил щатIи жул щарнийнгу щуна. ЧIал къавхьуну, дачIра, заллу акъа лирчIсса аьрщарайн гужрай лак бизан бансса амру аьлтту хьуна. 1944-ку шинал март зуруй, Дагъусттаннал хъуниминнал ЦIуссалакрал район сакин дансса хIукмулийну, дахьа кIанттул хъанай, ххуллу лявкъусса чIумал, ЧIурттащигу ЦIуссачIурттахьхьун бизан бувна. ЦIусса миналийн бизаву хъинну захIматну ларгуна. Мукьах, карах, ницал аьравалттай шаймургу дирхьуну, бахьтта цимилагу гьан, бучIан багьуна. Бивзминнал цала ахъру бихлай, хIажикIа, хъюрув, нувщи, лаччи-чимус бугьлай, ккашил къалитIунсса хIарачат буллан бивкIуна. Хъун дяъви найнма бия, чиваркI бучIан бувая, колхозрал циняр давурттив хъаннихун, балугъравун къабивсса оьрчIахун дагьну дия. Къячлул нисирал килорах, лачIал банклух кьинибархан зун багьлай бия. ЧIявуминнал цала кани-кIунттихьмур, буттукьравумур дахлай, яхьунсса хIарачатрай бикIайва. Амма дакъассагу чIявуя, ккашил, цIуцIавурттал заэв буллай, чIявусса лигу-литIайва.
Укун, захIматсса, кьянатсса чIумул ххуллу битан багьуна Сагъирхъал кулпатрангу. Амма Сагъирдул ниттил ПатIиматлул, цуксса захIматнугу, ттизайсса оьл ябайва. ЧIявумур чIумал оьлил накIлил та чIумалсса ккашигу, кIачIагу бащайва. ПатIимат Сагъирдущал колхозрал давурттай буххаву къакIулну зий бикIайва. Шиккун бивзсса шиннардий щархъаву ца ЦIуссалаккуй бакъа дянивмур даражалул школа къабикIайва. Дуклаки оьрчIругу чанну бикIайва, вагу Хъун дяъвилул биян бувсса зарал бия. Цуксса захIматшиву, кьянатшиву диркIнугу, Сагъирдул дуккаврихсса гьавас лагь къавхьуна, бакIраву хIисаврттал муаьллим хьунсса пикригу щуруй бикIайва. Ниттищал, гъанчунащал маслихIатгу бувну, цанма хъинну ччай, Сагъир 1945-ку шинал сентябрь зуруй ЦIуссалакрал дянивмур даражалул школалул 5-мур классраву дуклан ивкIуна.
Мяйжаннугу, Сагъирдул оьрмулувусса цуманащал ихтилат барчагу, миннал оьрчIнийсса ва жагьилнийсса оьрмулуву вари чинсса тирхханну, ххаришиву къадиркIшиву бувчIинтIиссар. ОьрчIшиврун кIанай ккаши, кIачIа, дяркъу, тIуркIурдан кIанай захIмат баву, мюрщиминнах бургаву ххишаласса диркIун тIий. ЦIанакул, бугьара хьуну, арулцIаллийхъаясса шинну хьуминнайн учай «ОьрчIшиву дяъвилул дарцусса ник» куну.
Гьай-гьай, цIусса школалий, чил оьрчIащал, цана цувалу, нюжмардий цал шяравату ЦIуссалаккуйн ахьтта занан бигьасса зад бакъая, амма цуксса захIмат хъанай, кIинттул – аьхълай, гъинттул – кIирилаглай, ккаши-мякь хъанай ивкIнугу, дуккаврил хьхьичI цичIар къадацIайва», — тIун икIай Сагъир. ЧIивиния шинай захIматрал сасан увсса, дуккавриву гъира лавайсса Сагъир школалий саргъунну, цайминнан эбратну дуклай, лавайсса кьиматирттай 10 классгу бувккуну, 1951-ку шинал цала язи бувгьусса Пединститутрал хIисаврттал факультетрал студент хьуна.
1955-ку шинал гъинттул 23-нна шинавусса Сагъиров Сагъир ХIажимусил арс дипломгу канихьну, направлениялущал архIал цува дуклай ивкIсса, хъинну кIулсса ЦIуссалакрал дянивмур даражалул школалийн, хIисаврттал дарсру дихьлан ва завучну тIайла увккун ия. ЦIуссачIурттащиял шярава цалчинсса, ларайсса кIулшиврущалсса муаьллим уккаву жяматран ца хъуннасса ххаришивуну хьуна.
ЦIуссалакрал школалул директорну зий икIайва хъинну итххявхсса, уххаву къакIулсса, карчI дакъасса, кIулшивурттал къявхъ тIисса, хIакьсса муаьллим Идрисов МахIаммад-Шяпи. Цала ученик завучнугу, хIисаврттал дарсругу дихьлан школалийн гьан аврия хъинну ххарину икIайва тIий бусайва Сагъирдул.
Укун байбивхьуна Сагъирдул, лахъисса, завучнал даврил цалчинсса шачIану. Гьантлия-гьантлийн, шиная-шинайн аькьлу-кIулши хъанай, оьрчIру тарбия бавриву, дарсру дишавриву хьхьичIуннайшиву чIалай, Сагъир райондалул хIисаврттал методистну ивтуна. Шиккугу Сагъирдул цалва гьунар, сакиншинначинал бажар, куртIну хIисавртту кIулшиврул кьарал, дарс дишаврил усттаршиву ккаккан дуруна. ЧIал къавхьуну Сагъир «Отличник народного образования» цIанин лайкь хьуна. Сагъирдул саргъунсса даврил лябукку, гьунар, жаваблувшинна, бажар чIалай, школалул директорну ивтуна. ЦIусса даву аварасса, тIалавшин ва жаваблувшинна ларайсса дунугу, Сагъирдуща, учительтурал кумаграйну, цалва хIарачатрайну, зузаврил низам мархлуцIакул даххана дан, школалул даврил чIалачIин лавайсса даражалийн дуцин бювхъуна. Дуллалисса давриву хъунисса хьхьичIуннайшивуртту даврихлу «Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель» тIисса цIа дуллуна.
З узисса даврий, бутлати-
сса оьрмулул ххуллий, кулпатраву, дакIний личIансса ххариссагу, пашманссагу чIунну чан къашайва. «Цалчинсса ххаришивуну на хIисав дара, ттунма ччисса, навагу лайкь ивзсса, уздансса, тIул-тIабиаьтрал хъамитайпа бакIрайн багьаву. Яла-яла, цаннаял-ца сагъ-саламатсса мукьа арс аву, ми жулва хьхьичI тIайласса, жунма ччисса ххуллийх бачаву, миннал ларайсса кIулшиву ласаву, хъами буцаву, арсру, душру баву жул чIаку мурадрайн бияву хьунни», — тIий ур Сагъир. Давриву ва оьрмулуву ванал марцIшиву, тIайлашиву, увкусса махъ бацIан бан чялишшиву чIалай, зузинал кьадру-кьимат бищун кIулсса хIисав хьуну, ва ОНО-рал инспекторну зун увцуна, чIал къавхьуну райондалул учительтурал профсоюзрал председательнугу увчIуна. КIирагу агьамсса даву чIярусса шиннардий уххаву къакIулну, дакIнийхтуну щаллу дуллай икIайва. Махъсса шиннардий гимназиялий хIисаврттал дарсругу, оьрчIал элмийсса кружокгу дачин дурну икIайва. Ванал бувтсса оьрмулул манзилгу ва манзилданий хьунадаркьусса захIматшивурттугу хIисав дуркун, исватну чIалай бур ванал цалла цIа дуклай бивкIнал, нитти-буттал, кIулнал, гьалмахтурал дянив бусравну ядуршиву. Сагъирдул кIулшиву дуллусса цимигу ттуршахъул ванал учениктал бакъасса, цала мукьагу арсгу ххуй-ххуйсса пишардай зий бур.
Сагъирдул хIурмат школардайсса учительтурачIа, дуклай бивкIсса оьрчIачIа, миннал нитти-буттачIа, жяматрал дяниву мудан бикIанссар.
«ЦIана яла дакIнийн кьутIлатIимур зат, дуклаки оьрчIал дарсирдах багьайкун ургъил къабуллалаву, дуккаврил кьадру, кьимат, шикаят шиная шинайн ялавай багьлагьаву, аькьлу бакъанал арцух кьиматру, аттестатру, дипломру машан ласласаву оьрмулуву ишлану бушиву», – тIий ур Сагъир. Сагъир ва Роза оьрчIащал, оьрчIал оьрчIащал цачIу цIусса миналий яхъанай бур.
ЦIана Сагъирдул оьрмулул 80 шин хьуну дур. ЧIа тIий ура ливчIсса оьрмулул гьантрай цIуллушиву ва ххаришиву.
А. Жабраилов