Цур утти аьрщарал заллу?

Дагъусттан Республикалул Президент МахIаммадссалам МахIаммадовлул, республикалул Халкьуннал Мажлисрал депутатътурал хьхьичIун лавсъсса цалва Рисалалуву гьаз бувсса «О частной собственности на земли сельхозназначения» масъала цIанасса чIумал хъанай бур чIявусса инсантурал зума-ккарччулусса, инсантурал дянивсса ара оьлуккин дуллалисса масъалану. Республикалий хьусса, ва масъалалул хIакъиравусса референдумрай Дагъусттаннал агьалинал, ца зумату кунма, «аьрщи даххангу, машан ласунгу шайсса хъуслийн кIура даен дуллалаврицIун жу тачIав къабакьинтIиссару» увкуну бивкIссар.

«Аьрщарал заллу икIан аьркинссар, заллу ухьурчан аьрщи мюнпат буну ишла дуллан бюхъантIиссар», — тIисса ихтилатру ттул вичIан баллай 20 шин ларгунни, амма хIакьинусса кьинигу ва масъалалул хIакъираву цукунчIавсса балжишиву Аьрасатнал билаятрай чувчIаврагу дакъар. Аьрасатнал чIяруми субъектирттай аьрщарал хъунисса майданну заллу-зал акъасса хъуслийн кIурбавну, цIинцI урттул аьвран тартун, цукунчIавсса хайр ласун къашайсса тагьарданивун дагьну дур. 20 шинал мутталий Аьрасатнал хIукуматраща къабювхъуну бур вай аьрщарал «заллу» лякъин. Укуннасса тагьар дур Дагъусттан Республикалийгу.
«Гъай учайсса аьрщи чансса дусса», — тIий сийлувун дагьсса жулла республикалий 100 азаруннийн дирсса гектарду гъайчайсса аьрщарал ишла къадуллай, гьарца шинал личIлачIаву дакъарив цIанасса Аьрасатнал хIукуматралгу, республикалул бакI дургьуну наниминналгу, аьрщи ишла даврил чулухуннай дачин дурсса политика магъ-бакI дакъасса душиврул хIасил.
20 шинал мутталий ца чулийн буккан буван къабюхълахъисса аьрщарал «заллу» ляхълахъаврил масъала, вания тихунмайгу, ца чулийн къабувккунма личIаншиврийн на мукIруну ура. Жипру ганзсса олигархтурая аьрщарал заллухъру хьувкун, ми аьрщараха зунтIиссарив, аьрщи оьргъа дуллантIиссарив, юхссагу миннал аьрщарай зунтIисса «лагътал» дакI цIий цIимилийгу аьрщараха къуллугъ буллантIиссарив?». Бурхха цIанасса чIумал 49 шинай хъунисса майданну гъайчайсса аьрщарал арендалий лавсъсса инсантал. 49 шин ми чансса шиннурив, мяйжаннугу аьрщи мюнпат буну ишла дуллан ччисса инсаннан. 49 шинал мутталий му инсан заллу акъарив цалла арендалий ларсъсса аьрщарал? Уссарив мукунсса цаягу арендатор, агротехникалул тIалавшиннарду дуручлай, аьрщараха къуллугъ буллалисса? Цалчинва цалчин, 49 шинай аьрщи арендалий дуллан тIисса хIукуматрал закон къатIайласса законни, аьрщи ишла даврия тIар-хавар бакъасса инсантурал кьамул дурсса. ЦIанасса чIумал аьрщи «частная собственностьрайн» кIура даен даврил хIакъираву агьалинал пикри-зикри кIива журалул бур, цивппагу цаннийн ца къаршисса.
Цавай бур: «Машлул экономикалул заманнай аьрщи «частная собственностьну» дикIан аьркинссар» тIий, цавайгу «аьрщи «частная собственностьрайн» кIурадарукун, аьрщарал заллухъру авадантурая хьунтIиссар, чIявусса агьали аьрщи ишла дуллансса каши дакъа, махIрумну личIантIиссар, му гьанулий агьалинал дянивсса ара талатаврийн кIура даен бюхъайссар», — тIий. ЧIявуми агьали тIурча бур кIилчинмур хIуччалул чул бугьлагьисса.
Ттул пикрилий, цIанасса заманнай аьрщи ишла даврил яла тIайламур кьяйдану хьунссия, хIукуматрал чулуха аьрщи мюнпат буну ишла даврил, агротехникалул тIалавшиннарду дуручлай къуллугъ буллалаврил чулухуннайсса кьянкьасса тIалавшиннардугу дуну, аьрщи хIукуматрал канилусса хъус хIисаврай, 10-15-20 шинай арендалий дуллалаву. Му чIумал хIукуматрал чулухасса ялув бацIавугу дикIантIиссия аьрщи тIайласса ххуллий ишла даврил чулухуннайсса, ялув бацIаву хIукуматрал чулуха дуний, аьрщи арендалий ларсманангу кIулну дикIантIиссия цалла жаваблувшиву, аьрщи мюнпат буну ишла даврил хIакъиравусса.
В. Путингу, ХIукуматрал Председатель Д. Медведевгу тIайланма тIий бур: «ЦукунчIавсса хъус ПаччахIлугърал биялалулусса дикIан къааьркинссар вания тихуннай, гьарзат «приватизировать» дурну дикIан аьркинссар, му гьанулийссар Аьрасатнал аьмсса экономика дикIан аьркинсса». ЧIалачIисса зат бур Аьрасатнал билаятрал бакI дургьуну наниминнал чулухасса тIалавшинна укунсса дуний, аьрщаралмур кьадаргу «приватизация» ххяппул чIуен бувну бувгьусса бикIантIишиву. Ттун хъинну ххуйну дакIний бур нава Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институтраву дуклакисса чIумал профессор Прохановлул, жухь, студентътурахь, ккалаккисса цалва лекциялуву чIурчIав дурсса махъру: «Инсаният лярхъуния шихуннай тIабиаьтрал инсантуран дуллусса бахшишруну хъанахъиссар аьрщи, щин ва гьава. Миннул багьагу бакъассар, заллугу акъассар, ми щалагу дунияллийсса инсантурал аьмсса хъусри, щищачIав ми бутIа-бачIу буллай дачIин къашайссар», тIисса.
Хъинну аькьлу-кIулшилул увцIусса, щала СССР-данул билаятрай машгьурсса аьлимчунан таний къакIулхьунссия Аьрасатнал билаятрай, тIабиаьтрал дуллусса хъус бутIрайх дачIлай, заллухъру хъанансса «демократътал – реформатортал» ялун личиншиву. Ттуща цукунчIав рязий хьун къабюхъанссар социализмалул заманнай, аьрщарал заллу акъашиврийн бувну, аьрщи мюнпат буну ишла дуллай къадиркIссар тIисса ихтилатру цIанасса чIумал буллалиминнащал.
Б уссия социализмалул за-
маннай аьрщарал заллухъру колхозру ва совхозру. Колхозирттаву ва совхозирттаву зий буссия пишакартал, аьрщарал чIивисса парчагу мюнпат буну ишла баврил жаваблувшиву хIукуматрал хьхьичI дусса, аьрщи оьргъа давриха зузисса, бакIлахъру дучIан дувансса хIарачат баву цала яхI-къириятрал буржну чIалачIисса.
Мукунсса пишакарталъя та чIумалсса аьрщарал «заллухъру». 20 шинал мутталий на зий уссияв Хъусращиял колхозрал хъунама агрономну. Гьарца шинал, нувщул дугьантIисса, 10-12 гектарданийн бичайссия пара, 350-400 тонна ца гектарданийн хIисаврай. Ца гектардания нувщул бакIлахъру ласайссия 190-260 центнер. Райондалул вивсса аьрщарай дургьусса гьарца къалмул гектардания увал-хъалул ласайссия 16-20 центнер, ссуттил лачIал – 22-26 центнер. Ца шинал тIурча 14 гектар дургьусса ссуттил лачIал гьарца гектардания ларсъссия 46 центнер.
Бабаюртуллал райондалийсса цIу ялун ливчусса аьрщарайн гипс бичлай, гъайтIий, мунил ярилугъ ххуй дувансса хIарачат буллан бикIайссияв, ссуттилссаннул дургьусса гьарца гектардания 18-24 центнер къалмул ласайссия, минерал оьргъашивуртту дичайссия, зиянчитал бухлаган бувансса, цIинцI уртту духлаган дувансса загьру-дарманну ишла бувайссия. ХIукуматрал кьянкьасса тIалавшинна дунутIийъя укунсса давуртту дувайсса.
Социализмалул заманнай хIукуматрал чулуха хъуннасса тIалавшинна дикIайссия гъайчайсса аьрщарал, колхоз-совхозрал балансрайсса, царагу гектар ишла къадурну къадитаврил чулухуннайсса. Хъусращиял колхозраву зий айишин хьхьичIсса 5 шинай на зий уссияв Хивуллал райондалийсса Юзбековлул цIанийсса совхозрал хъунама агрономну. Та чIумал республикалул шяраваллил хозяйствалул министерствалувун бухлахисса личIи-личIисса трестру бикIайва. Жул совхоз духлай дия багъурдил совхозирттал трестравун. Гьарца шинал дайдихьулий, МахIачкъалалий, трестрал идаралуву шайва «балансовая комиссиялул» заседание, совхозрал ларгмур шинал хьун дурсса ккаккиярттал хIасиллу ххалдигьлагьисса. Комиссиялийн лагайссияв совхозрал директорная, хъунама бухгалтерная тIайла хьуну цинявппа хъуними пишакартал трестрал каялувчитурал, пишакартурал хьхьичI цалла-цалламур даврил ккаккиярттал отчет дулун. Ва дия аьдатравун дагьсса даву. Жул совхозрал балансрай дия 870 гектар гъайчайсса аьрщарал. Вайннува 2 гектар дия вацIрал зуманицI, зунххисса кIанай, комбайн ишла буван къашайсса. Шикку бугьайссия ссуттил лачIа, амма вацIлувусса къабаннал аьрщи къуп-къурун дуллай, цукунчIавсса бакIлахъру ласун къашайва. Совхозрал директорнащалгу маслихIат ккавккун, 1969 шинал на вай 2 гектар аьрщарал оьнна кьаритав, гьанна бугьаврийнуссавагу зарал совхозрал экономикалун къашаву мурадрай.
1970 шинал февральданий хьунни балансовая комиссиялул заседание. Ттуйнма яржа бивукун, айивхьура ттулла даврия, ккаккиярттая буслай. Най унува ацIан увунна трестрал хъунама агрономнал «вил отчетраву балансрай дусса аьрщи щаллуну ишла дурну дакъар (ганал канихь дия, трестравун духлахисса совхозирттал гьарца чулухуннайсса ккаккияртту чIалачIи дурсса, лахъисса чагъарданул чIапIи), трестрайн гьан дурсса вил отчетраву 2 гектар аьрщарал ишла къадурну лирчIшиву мяълум хъанай бур. Багьана – савав цукунссар? Мунил жаваб щилли дулунтIисса? Багьана – савав на буслай айивхьукун, трестрал директор Закаржаевлул кьянкьану увкунни: «Оправдания нам не нужны. Видно, что товарищ не соответствует занимаемой должности. Подготовьте приказ об освобождении от занимаемой должности». Ттул чул бугьан къаччисса хьунни чIявуми балансовая комиссиялул члентал. Ттухлу увккун ихтилат буван ччисса жул совхозрал директор Сарекар Саидовлухьхьунгу махъ учин ихтияр къадуллунни. Ттул бахттилун, балансовая комиссиялул заседаниялий гьурттушинна дуллай ия республикалул шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчу, ттущал институт къуртал бувсса, 5 шинай ца группалуву ттущал дуклай ивкIсса къумукь миллатрал инсан Сайпудин Бекбулатов. Ттул иш оьнихун багьлан бивкIукун, ва гьалмахчу лавай ивзун ихтилат бунни: «Чанкура КьурбанмахIаммадовлущал архIал жу дуклай буссияв 5 шинай. Ва гьалмахчу жул группалул старостану уссия ххюрагу шинал мутталий. Ванал институтгу къуртал бувссия марцIсса ххювардай. Жул группалувусса студентътурал дянив ва уссия яла «эрудированныйма» студентну. Ттун хъинну ххуйну кIулли ва гьалмахчу ларайсса квалификациялул агрономгу ушиву. Хъунма бакъасса гъалатIрал цIаний укунсса пишакартал даврия мурахас буллалаву – хъунмасса танмихIри, на муницIун къаакьлакьиссара».
КутIану учин, «выговор» булаврийну къуртал хьуна ттул отчет дулаву.
На ва оьрмулул эпизодрая бусласисса пахру-ххаралун акъарача, та чIумал хIукуматрал чулуха, аьрщи ишла даврил чулухуннайсса тIалавшинна кьянкьасса диркIшиву тасттикь бувансса кьасттирайра.
Т а чIумалссагу, цIанасса
чIумалссагу аьрщи ишла даврил тагьар цачIу дирхьукун, аьрщарал ва ссавнил дянив уксса тапават дур. Укун къабучIиссар.
Ттул пикрилий, аьрщи мюнпат буну ишла дуллансса бюхъугу, гъира-шавкьгу дакIурдиву дусса цумацагу инсаннахьхьун аьрщи арендалий дуллан аьркинссар, ПаччахIлугърал хъуслил статусгу ядурну. ХIукуматрал мукунсса инсантал мурахас бувну бикIан аьркинссар 2-3 шинал мутталий налукIру дулаврия.
Мунищала архIал, паччахIлугърал чулуха дикIан аьркинссар кьянкьасса тIалавшинна аьрщарая мюнпат ласаврил чулухуннайссагу, аьрщарал ярилугъ ларай хьун дувансса давуртту щаллу даврил чулухуннайссагу. КутIану учин, аьрщи мюнпат буну ишла даврил чулухуннайсса жаваблувшиву дикIан аьркинссар цумацагу аьрщи ишла давриха зузисса инсаннал хъачIунттай. ЦукунчIавсса кIану оьрмулуву бикIан къааьркинссар «субаренда» тIисса мукъун.
«Субаренда» инсантал авадантурал лагътал хIасул буллалисса кьяйдар шяраваллил хозяйствалул.
«ПаччахIлугъ – арендатор – Эффект от использования земли» — укунссар дикIан аьркинсса аьрщи ишла даврил формула, агарда жува тIайламур ххуллу бувгьуну бачин ччай бухьурча, цIанасса вахIшийсса кIапIитIализмалул заманнай.
Чанкура КьурбанмахIаммадов, ш. Ваччи