ОьрчIал оьрмурду чанна буллай

foto_3МахIачкъалалив мушакъатсса оьрчIру (хъунмурчIин аутизм ва Дауннул синдром дусса) дяхтта бацIайсса къатта (Дом дневного пребывания) бушиву ттун кIул хьунни ва ялату нанисса шинал 1-мур июньдалий – ОьрчIру буруччаврил кьинилун хас дурсса батIаврийн лавгун. Муниннин ттун ва Къатта бивхьусса Солдатская цIанилусса кIичIиравалу бушивугума къабавссия шагьрулуву. Ххал барча, ва хьхьичIвасса 6-мур Магистрал кIичIиравалу бивкIун бия. Муниннин бавсса, кIулсса кIанугу бакъа, на, бяйкьуну, мува кIичIираву бивхьусса цамур идаралувун – нитти-буттал кьабивтсса мушакъатсса оьрчIансса интернатравун багьунав. Мива буккан хьуния тIисса бакъа му чIумал ттул цамур хиял бакъая, муксса захIматну бияхха миву бацIан, ми оьрчIах буруглан ва му интернатраву дурсса 5-10 минутIгу дайкъалитIавайсса дия.

Му чIумал ттун пикри хьуна жучIава, Дагъусттаннай, арс ччару, душ къачру тIий пурсру дуллалисса нину-ппу гьан буван хъина ва интернатравун, шива бувккун махъгу мукунма тIун бикIайрив ягу цIуллу-сагъсса рухI дунияллийн дуккарча гьар тIий, Аллагьнайн щукру буллан бикIайрив ккаккан. Муния махъ на, кIа интернатрал зузалтрал кумаграйну, бивра тIайласса адресрай. ОьрчIру дяхтта бацIайсса Къатлул бухкIуллувух буххайхтува муниннин хьхьичI ккавкмуниясса тIааьн бакъасса асарду, ца оьккисса макI кунма, левщуна. Ца хъунмасса, бавкьусса, гъилисса кулпатравун багьсса куннасса тагьар дия, шарда кунна нахIусса дукрардал кьанкьру дия. Му кьини ттун цалчин ккавккуна ва Къатлул директор, инвалидтуран кумагрансса «Жизнь без слез» цIанилусса Дагъусттаннал жяматийсса регионал организациялул каялувчи, ххаллилсса лакку хъамитайпа, хIакьсса нину – ца цилвами оьрчIал бакъа, чIявусса цайми оьрчIал кьадардал ялувгу буруккинттарайсса ХIамзаева Аьйшат АхIмадбадавинал душ. Гания шинмай биялсса хIал хьунни ва ххаллилсса хъамитайпалущалсса гьарта-гьарзасса ихтилат чичиннин. ХIатта укунсса инсантал лайкьнугу кказитрал гьарца номерданий бухьурчагу чичаван. ЦIуллу-сагъшиврул ссуссукьусса оьрчIаягу, мукунма, так ОьрчIру буруччаврил кьини ва Мушакъатминнал кьини бакъагу, шайссаксса чIявуну чичлан аьркинни, буслан аьркинни.
ЦIуллу-сагъшиврул бутIа Заннал буллусса, урчIвагу базу сагъсса инсаннангума оьрму бутан захIматсса билаятрай, цIуллу-сагъшиврул ссуссукьуминнан цуксса захIматну къабикIанссар. Мукунминнавасса чIявуминнал оьрмурду най бур, къатлул мукьвагу мурцIу бакъасса, янин цичIар ххал къахъанай. Мукун, инвалидтал личIлай бур жяматрая личIину, цалла къумашиврущал, балаллущал цивппалу. Мушакъатсса оьрчIавасса чIявуминнал оьрмурдугу най бур тIуркIу цирив, чIунархIалми царив къакIулну, бухкIуллул кьатIув къабуклай. Аьйшат АхIмадбадавиевнал захIматрайн, лечлачаврийн бувну, мукунсса сайки 50-ннийн бивсса оьрчIал ва миннал нитти-буттал оьрмурду чанна лавхъун, цукссагу куклу хьуну бур. Аьйшатлул хIарачатрайн бувну, ва идара республикалий тIивтIуну бур 2009 шинал. ЦIанасса чIумал шивун занай ур 47 оьрчI. 130 оьрчI ур цайнма яржа бияннин ялугьлай. Амма ва садик бакъархха, хъуними оьрчIру школалийн лавгун, махъминнан кIану хьун, вай оьрчIру чунчIав най бакъархха. Ва центрданун, чара бакъа, цIусса къатри аьркиншиву бувчIлай, байбивхьуну бур спонсортурал кумаграйну ва цIанасса Къатлул аьрщарайва цаймигу къатри буллай, «Построим по кирпичику!» оьвчаврилу. Идарарттал бакъассагу, укунмасса инсантуралгу кумаг буллай бур, чIярусса къашайнал 100, 500 къуруш дуллуну, бюхъайнал – ххишалагу. Амма хIукуматрал кумаг къабувну ва даву ччясса мутталий бакIуйн къадукканссар. Умуд бур хъуниминналгу ва масъалалух къулагъас дуванссар тIисса.
Инсаннан кIулну къабикIай, щаквагу багьлай къабикIай кьадарданул цува чун иян антIиссарив, ца-кIира шинавун цува ссаха зунтIиссарив. Мукун, Аьйшатлунгу, шиннардил хьхьичI пикривагу бакъахьунссия цуппа, цила язи бувгьусса ххуллугу кьабивтун, цамур давриха зунссара, му давугу цинна ляличIийну ххира хьунссар тIисса…
Бувну бур Аьйшат 1957 шинал Лакрал райондалийсса КIувурдал шяраву ва шяравасса АхIмадбадавинал ва ГьувкIратусса Сяидатлул кулпатраву. Аьйшат хъунма хьуну бур ниттил ниттичIа ва ниттил буттачIа шяраву. Ванил ниттил ппу Лагиев Аьвдуссамад, вайннал щалва тухумва бивкIун бур райондалий хIурматрайсса, бусравсса. Аьвдуссамад зий ивкIун ур Заготконторалул каялувчину. Ванал бувтун бур лахъисса, чин эбратрансса ххаллилсса оьрму. Мунал цихьва буслай ивкIсса аькьлу-кIулши, дуллусса мяърипат Аьйшатлул цилва оьрмулувух ларсун най бур. Оьрмулуву цила лавсъсса гьарцагу шаттирал ялув пикри буллай, цила, аьпа биву, ниттил буттал, сагъну ивкIссания, ци кьимат бищунавав, ва даврих га цукун уруганавав, ганал ци учинавав тIий, цина ххирасса ва цихара чIалачIин къадиркIсса ниттил буттал ярунних цилла дуллалимуних, хъанахъимуних буруглай най бур Аьйшат. Аьпа биву, Аьвдуссамад ивкIун ур хъинну аькьлу бусса, дакI тIиртIусса, инсантал ххирасса, миннах цIимилий уругайсса аькьилчу. Мунал Аьйшатлухь аьраб мазраясса таржумартту дайсса диркIун дур. Аьвдуссамад ва Аьйшат хъинсса дустал бивкIун бур, куннал чIарату кув къабукьайсса. Сиражуттин Илиясовлул ппу МахIаммада ва Аьвдуссамад дустал бивкIун бур, мудан кунначIан кув хъамалу заназисса бакъацIайсса, миннащал – Аьйшатгу. Цал-цал дучрай куннал кув Читтурув ва ГьувкIрав тIайла буклай буна кIюрх дучIайсса диркIун дур. Мукун, школалийн гьаннинсса оьрму Аьйшатлул лавгун бур ниттил ниттичIа ва ниттил буттачIа. ОьрчIшиву, оьрмулувусса яла ххарими, яла тIааьнми дакIнийн бичавурттугу дархIуну дур ттаттащал ва амущал. Ми ванин цилва нитти-буттаяр гужну ххиранугу бивкIун бур. ГьувкIрату КIубравсса ххуллугу Аьйшатлун яру лавкьуну битанну кIулну бивкIун бур. Ца кьинилул дянив Аьйшат ттаттащал чай бурттий цимилагу Гъумукун, Читтурув, ГьувкIрав бияйсса бивкIун бур. МахIачкъалалив школалийн лавгун махъгу Аьйшат каникуллах ссавур дакъа ялугьлай бикIайсса бивкIун бур. Ми дайдишайхтугу, чара бакъа, ниттил ниттичIан ва ниттил буттачIан шяравун лагайсса бивкIун бур. Ванил бутталмур тухумгу – Аьжмихъул, бур хIурмат бусса, бусраврайсса. Ванил ппу, аьпа биву, АхIмадбадави ивкIун ур хъинну захIмат ххирасса, зий ивкIун ур шупирну, усру дувуну. Аьйшатлул буттауссил МахIаммад Мустапаевичлул цукссагу хIал бувну бур Гъумук хъунама хIакинну зий. Вама буттауссу ЯхIия зий ивкIун ур райпораву бухгалтерну, Аьли тIима – РАН-рал Дагъусттаннал элмийсса центрдануву хъунама бухгалтерну. Ва чIирисса шярава бувккун бур цаймигу цикссагу ххаллилсса инсантал, шяраваллил ва райондалул бусрав, хIурмат гьаз бувансса. Аьйшатлун хъунмасса пахру бур цилва мархрая.
Школалийн бачин чIун гъан шайхту нитти-буттал МахIачкъалалив бувцуну бур. Шагьрулул 11-мур школалий дянивмур кIулшивугу ларсун, Аьйшат бувххун бур ДГУ-рал экономикалул факультетрайн.
Мугу 1979 шинал къуртал бувну, 11 шинал мутталий зий бивкIун бур Финансирттал министерствалий. Даргири оьрчIан хьуну, кулпатрал хьуну, увну ур арс МахIаммадссалам. Цаппара шиннардивун увну ур Герей тIима арс – гъалгъа къатIутIисса оьрчI. Му школалийн кьамул къаувну, багьну бур даву кьадитан. Мичча дайдирхьуну дур Аьйшатлул, социал идарарттая байбивхьуну, КIулшиву дулаврил министерствалийн бияннин, инстанциярдайхсса лечлачавуртту, цила арс ччаннай ацIан аншиврул. Амма арснан кумаг бувансса специалист къавхьуну ур республикалий. Мичча байбивхьунугу бур Аьйшатлул ва цIанасса центрданучIансса ххуллугу, хIатта му чIумал ва мунил пикрилий къабивкIнугу. Герейщал зий шанна шин дурсса я логопеднаща, я махъсса цайми пишакартураща цичIав кумаг буван къавхьуну бур. Шардасса дуккаву дачин дурну, лахьхьин бувну бур оьрчIан чичин, буккин, амма гъалгъатIи ан къабюхълай бивкIун бур, ихтилат бан кIункIу къатIий, цавуна цува лавгун ивкIун ур. Пикри бувну бур республикалул кьатIув буккан, иш ссаву бурив ххал буван. Москавлив Аьйшат ва Герей багьну бур ОьрчIал республикалул клиникалул больницалийн (ДРКБ), микку зузисса дагъусттанлув Аьлиханов АьлиханнучIан. Мунал кумаг бувну, вай ххуйсса психоневрологначIан ва психиатрначIан багьну бур. Муна му чIумал хьхьичIва-хьхьичI хьуну бур ихтилат оьрчIал ччясса аутизмрая. Му диркIун дур 2001 шин. Муниннин му къашайшиврия бавсса къаивкIун ур, му диагнозращал республикалийн зана хьусса чIумал ванихь увкунугу бур «уттинин бавсса цIа дакъар» куну. Гужирай лявкъуну МахIачкъалалив педагог-дефектолог, гихунмай ссайн букканссарив къакIулна, байбивхьуну бур зий. ОьрчIал ялув бавцIуну, мунащал зий шингу дурну, цIунилгу консультациялийн Москавлив лавгун бур. Аьйшатлул мукьра ссят дурну дур кабинетрал нуз тIитIиннин яру буккавай, арснах бурувгсса хIакиннал учинмуних ялугьлай. Пиш-пишгу тIий кабинетрава бувксса психоневрологнал увкуну бур: «Зу цукссагу хьхьичIунмай хьуну буру», — куну. Му чIумал Аьйшат ва Герей мунил тIайла бувккун бур тийхвасса Коррекциялул педагогикалул институтравун. Ца шинал лахъишиврий цайнма яржа бияннин бавцIунугу бивкIун, ахиргу багьну бур вай му институтравун. Микку цалчинна-цалчин Аьйшатлул каруннивун дагьну дур аутизм дусса оьрчIащал цукун зун аьркинссарив бусласисса программарду. Муния махъ, муниннин жучIава, Дагъусттаннай, ка ларсъсса, ци дулларчагу, хъин чулиннайсса цичIав дахханашиву къахьунтIиссар куну бивкIсса оьрчIал ца шинал мутталий лархьхьуну дур ряхва-ряхва классрал математикалул программа. Му чIумалгума Аьйшатлун пикри къабивкIун бур укунмасса цаймигу оьрчIан кумаг буллансса. «Га чIумал ттул бия так ттулама арснал буруккин. Бюхъай му ниттил эгоизм диркIун дикIангу, гьарцагу ниттин хьхьичI ххуттай цилама оьрчI икIайхха. Шамилчинмур шинал Москавлив бувкIун, Лечебная педагогикалул центрданувун бувкIсса чIумал, ттун оьрмулуву цалчин ххалхьуна къашавайсса оьрчIахсса цамур куццуйсса бургаву, на махIаттал хьуну, хIайран хьуну ливчIунав. ЗахIматсса азарду дусса, мушакъатсса оьрчIах цану, обществалуву цасса ихтиярду дусса члентурах кунма буруглай бия, ми ци дулларчагу, ци хъанарчагу, ссавурданий, цIимилий. Ми педагогтурал хъуннасса ссавурданул, миннал оьрчIахсса ттюнгъасса бургаврил ттуйн хъунмасса асар биян бувна. Му чIумал ттул циняв пикрирду, чIявусса затирдахсса бургаву ла-ялун кIура дарну, даххана хьуна. Ттун бувчIуна уттинин нава къатIайлану къуццу тIутIисса кIанттурду бивкIшиву. Му чIумал цалчин ихтилатгу хьуна укунсса оьрчIан кумаг буллан аьркиншиврия. Амма бувчIлай бакъая педагогикалия лап архсса ттущава – экономистнаща ци буван бюхъантIиссарив ттула арснангу, мукунма къашавайсса цайми оьрчIангу. Му институтраву ттул дакI дацIан дуруна ттущава бюхъантIишиврий му журалул центр республикалийгу тIитIин, бувсуна ва давриву ттун цалвагу кумаг бувантIишиву. Бугу бувна, жул организациялунсса Уставгу сакин бувна. Ттун цикссагу ккавккуна мунил регистрация дан. Гай шиннардий жяматийсса организациярду сияхIрайн ласун дуван хъинну захIмат шайва. Му чIумал ттул чIарав бавцIуну, кумаг бувуна цIана ДР-лул оьрчIал ихтиярду дуруччаврил уполномоченный, га чIумаллив ДГУ-рал паччахIлугърал ва правалул кафедралул хъунмурну бивкIсса Уммупазил Оьмаровал, Минюстрайхчил му даву дан. Укун, 2001 шинал байбивхьуссар ва Къатлул ххуллу…» — буслай бур Аьйшат АхIмадбадавиевна. Цикссагу ккавккун бур Аьйшатлун ва проект сакин дурну, щаллу даннин. Ми цимурцаннуя чичингу ца макьала къагьахьунссар. ЦIанасса чIумал шиву зий бур цалла даву ххирасса, цичIав захIматшивурттах, ацIвахъул зурдардий харжру бакъа бивкIсса чIуннах къабурувгун зузисса 45 пишакар: педагогтал-дефектологтал, тарбиячитал, логопедтал, психологтал, музыкалул, физкультуралул педагогтал, социал педагогтал, хIакин, юрист, 2 цIигьур (повар), 3 шупир ва цаймигу зузалт. Бур личIи-личIисса кабинетру, оьрчIахь дарсру дишайсса, гьалак бувкми оьрчIру паракьат бувайсса релаксациялул къатта, музыкалул ва тренажерданул зал, оьрчIал цалла карунних личIи-личIийсса давурттив дувайсса дуссукъатри. Ва центрданул зузалт чIун-чIумуй лагайссар хасъсса курсирдайн Москавливмур центрданийн, мукунма Владимирдайсса центрданийн. Ми центрдал пишакартал мудангу хIадурну бур кумаг буван, даврил опыт кIибачIин. Ва журалул яла ххуймур, хьхьичIунмур центрдив бусса бур Псков шагьрулий. Анжагъ 3 шинал хьхьичI зун бивкIсса жучIавамур центр, гьай-гьай, 20-хъул шиннардил хьхьичIва тIивтIусса ПсковралмуничIан къабиянссар. Амма Аьйшат АхIмадбадавиевнаща ва центр, Ухссавнил Ккавкказнаву цалчинсса ва бувагу бусса ца центр, тIитIин бюхъаву му хъинну хъуннасса давур, виричушиврун ккалли дуван бучIисса. Вай оьрчIай дакIру цIий, вай ххирану зузисса пишакартал хIарачат буллай бур ва аралуву дурксса цIусса программалул тIий, литературалул тIий, цамунил тIий хъирив бавцIуну, цалла даву ца шиналнияр гамур шинал ххуйну дуллан. Гьарца нюжмардий дуллай бур мини-семинарду, тренингру. Республикалул лагрулийгу кIира хъунисса семинар дуван бювхъуну бур. Вай оьрчIал нитти-буттал хъунмур буруккин, дард дур цивппа хъунив хьуну, аьпалул хьуну махъ, цур вайннах ургантIисса, щилли вайнналсса буллантIисса тIий. Муниятугу, Аьйшат АхIмадбадавиевнан ва махъсса педагогтуран пикри бур, оьрчIан ва центрданийра касму-сянат лахьхьин даву мурадрай, дуссукъатри тIитIаву, оьрчIан цалвасса цалва буллан лахьхьин баву. Масалдаран, Псковрай бусса бур мукунсса щаллусса кварталгума, ми оьрчIан ца-кIива гьантта цалвалу бутан ккаккан бувсса, чIарав нину-ппу, педагогтал бакъа, цайнува цивппа щаллу хьун ккаккан бувсса, учиннуча, цайнна янна-ус лаххан, янна-ка шюшин, ттучандалийн ччатI ласун гьан.
Гьарца кьини кIюрххил оьрчIру «Газельлай» шаппа-шаппату бувцуну бучIайссар ва центрданийн, Турали поселокрая байбивхьуну, МахIачкъалалийх ца машина Калинина кIичIиравух лавай, вамур Лениналийх лавай оьрчIру ялапар хъанахъисса къатрачIах най. ХьхьичI ппурттуву вай оьрчIру аьтIий, къагьанну тIий бикIайсса бивкIун бур. Махъ, бувчIукун цивппа чIумуйсса нанишиву, ахттакьунмай цала нитти-буттачIан махъунмайва биян бантIишиву, паракьат хьуну бур. Ялунгума, гъирарай занай бур утти, бигьалагай кьинирдайгу цалва хъирив бучIансса ххай, яннардугу ларххун, ялугьлай бикIайсса бур. Аьйшат АхIмадбадавиевнан, мунияту, къаххирар интернатру, оьрчIан кIулну бикIан аьркинну тIий цивппа, дарсирдайн кунма, бувкIун, ахттакьунмай нитти-буттачIан зана хьуншиву. «Так нитти-буттан ххирасса, нитти-буттал чIаравсса оьрчIащар ччаннай бацIан бюхъантIисса, хьхьичIунмай бачин бюхъантIисса, нитти-буттал кьабивтсса оьрчIаща ца ша хьхьичIунмай ласун къабюхъантIиссар. Муниятугу укунсса оьрчIащалсса даву цуксса ччяни дайдирхьурив, муксса муния мюнпат хъунмассар. Мунияту укунсса Къатрайн бияннинма, роддомирттаява, оьрчIал садикирдаяра дайдишин аьркинссар му ххуллийсса давуртту. Роддомрайва цIуллу-сагъшиврул ссуссукьусса оьрчIру бувну, бакIрайх рирщусса кунма, бан-бит бакъа ливчIсса ниттихъан кумагран бучIан аьркинссар психологтал, хъамитайпалул му оьрчI къакьабитаншиврул, бувчIин буван аьркинссар кулпатравунияр ххуйну оьрчIан чувчIав къабикIантIишиву…», — тIий бур Аьйшат. Мува мурадрай, вайннаща бювхъуну бур ва Къатта бивхьусса аьрщарайвасса садикраву укунсса мушакъатсса оьрчIансса ца группа тIитIин. Яла-яларив, бакIуйн бувккун бур ванил цила арснал Герейл цIаний бувсса хъунмасса захIмат. ЦIана Герейн дур 28 шин. Ва, ниттил урчIа кану, зий ур вава Къатлуву. Компьютердалсса, миннул программардалсса Герейлли бувайсса. Утти Аьйшатлул хъунмур хиял бур Герей кулпатрал ансса. ИншаАллагь, чIал къавхьуну му хиялгу щаллу хьунссар, жува му иширая кказитрайгу чичинну. Ца Аьйшатлул бакъа, ва Къатлувусса вайми ниттихъалмур хиялгу бур му, цанчирча, Герейх буруглай, вайннавугу цIакь хъанай дуну тIий вихшала цалва оьрчIругу шинаяр шинайн хьхьичIунмай хъанай, ванал даражалийн бияншиврийнсса. Жунма, укунмасса инсантуран, аутистурая эбратран ласунсса цаппарасса затру бур: захIмат ххирашиву, га бува увкумур чара бакъа буваву, аьщуйн щаву, тIайлашиву. Мукун, арсналгу цинма цикссагу затру лахьхьин бунни, цикссагу дарсру дирхьунни, тIий бур Аьйшат. Ванил бувсъсса, Герей чIивисса чIумаласса ца хаваргу бусан: «Гай шиннардий видеокассетарду нажагьссанначIа бакъа къабикIайва. Машлуву зузисса жучIагу, туну, ми бия. Ца ппурттух бакъа хьунни къушлия видеокассетарду, ми цивппагу багьлул кьювкьусса къабикIайвахха. Хъунама арснахь МахIаммадссаламлухь цIухлай бура, цалва лавсшиврий цукунчIав мютIий хъанай акъар, аьтIий, хъарду буллай ур цал ми щихьхьунчIав къабулав тIий. Туну ци бувссар тIиссара. Герей му чIумал сайки гъалгъа тIий къаикIайва. На хъунама арснащал гъалгъа тIисса чIумал му ия аьжаивну, кьарчI икIлай, лякIлай. ЦIуххав мунахьгу, бувсунни цалва ми оьрчIайх бавчIушиву. Циван булав ми тIий, гъалгъа тIисса ттухьгу увкунни: «Жувания ми ккаккарду, циванну жунма миннул, утти цайминналгу ххалбувача…». Ттун мунал даву аьжаив дизлай, яла пикри бувкун, ттунма нава аьжаив бивзунна, мяйжаннугу, тIайлану тIий урхха ва тIисса пикри хьуну», — буслай бур Аьйшат. Укун, ва журалул оьрчIавусса дакIнил марцIшиву, дакIнил хъиншиву, ссавур чIаравсса оьрмулул хъуниминнангума диял хьунуксса дур. Шиккува ца цамургу хавар бусан. Жунма кIулли ОьрчIру буруччаврил кьини – 1-мур июньдалий Редукторный поселокрайсса паркиравусса аттракционну уквасса бикIайшиву, му кьини цикссагу инсантал куннал ялтту кув ххяхлай, махъун къабагьан, къанихшиврул, цукун къуццу тIий бикIайссарив. ОьрчIая къатIий, ниттихъул куннащал кув бивссагума ишру шайсса бур. Ца шинал мукуннасса кьини ва Къатлул оьрчIругу хьуну бур паркраву. Асфальтрай суратругу дирхьуну дур вайннал. Куннал кув къабитавай хьхьичIун ххяхлахисса оьрчIах ва миннал ниттихъах пIаркь-пIаркь бивкIун, махIатталну буруглай бивкIун бур вай оьрчIру, хъанахъимур къабувчIлай. Муния махъ вай му кьини къалавгун, укуннасса кьини лагайсса бур му паркравун. Барчаллагь хьуннав му паркрал каялувшиннаран, укунсса давурттив дуллалисса.
Аьйшат АхIмадбадавиевна хIарачат буллай бур шайссаксса вай оьрчIру жяматийсса оьрмулувух гьурттуну бикIан, шайссаксса чIявуну вай Къатлул кьатIув буккаван. Мукун, вай чIун-чIумуй лагайссар театрданувун, концертирттайн, хIатта шашлыкIирттайнгума. Гьашинугу, цивппа сиптачитуравасса ва сакиншинначитуравасса цавайну хьусса, шамилчин тIайла дурксса Инвалидтурал творчествалул фестивальданувухгу вайннал хьхьичIунсса гьурттушинна дунни.
ДР-лул Жагьилтурал политикалул комитетрая путевкарду тIалав дурну, вай гъинттул бигьалаган Буйнакскаллал райондалийсса «Орленок» лагерьданийнгу лавгун бур. ХьхьичIппурттуву вай оьрчIая махъми вас-ццахлий бивкIун бур, ва журалул оьрчIру цукун къуццу тIунавав, махъсса оьрчIащал цукунсса хIалашиву дикIанавав тIий. Яларив цIакьсса дустал хьуну, кунначIату кув къабукьайсса бивкIун бур. ЦIуллу-сагъми оьрчIру вайннаха аякьалий, шаттирай ша бизлай вайннал хъирив занай бивкIун бур, цачIу гьуртту хьуну бур спартакиадарттавух, бивчуну бур къавтIирду, ва Къатлул оьрчIал ккаккан бувсса спектакльдания махъсса оьрчIру рязийну ливчIун бур. Вайннан сменалул ттугъ гьаз бувангума вихшала бувну бур. Муния махъгу, ва ларгсса гъинттулгу, лавгунни вай лагерьданийн, цанна хасну сакин дурсса программалийн бувну.
Шиная шинайн хьхьичIунмай най, цалнияр цал хьхьичIунну жяматийсса оьрмулувух гьуртту хъанай бур вай оьрчIру. Мукун бикIангу аьркинни. Аьйшат АхIмадбадавиевнал тIисса куццуй, инсан гъалгъа тIун бюхълай акъахьурчагу, ганал дакI дур, къюкI дур, ганан баллай бур, бувчIлай бур, ганал цалва пикрирду, асарду бур, гагурхха инсан, ца билаятрай цинявннах цасса бургаву дикIан аьркинни, инсаннал, цукунсса ухьурчагу, хIурмат бикIан аьркинни. Укун мушакъатсса оьрчIру махъминная личIи буллалавугу щала къатIайлахьунссар. Ялунмагу, цIуллу-сагъсса оьрчIавух хIала-гьурттуну хъинни, минналгу цаярва цIуллу-сагъшиврул заэвминнах инсаншиврийсса, цIимилийсса бургаву дикIан, мушакъатмигу цIуллу-сагъминнах буруглай, хьхьичIунмай ша ласун хIарачат буллан. Амма жулла хIукуматрай мушакъатминнах цамур куццуйсса бургаву дур. Ми дакIнийн багьай шинай кIилва – 3-мур декабрьданий – Мушакъатминнал кьини ва Паралимпий тIуркIурду бусса чIумал. КIурабаенхьуви, та-бунугу, мушакъатминнал чулухунмай лажинну жулла паччахIлугъгу, обществагу, даххана хьунхьуви миннахсса бургаву, ми мукьвагу чIирал дянив лакъабитлай, бувагу бакъассаннун ккалли къабуллай. Цалссарив Аьйшат АхIмадбадавиевна кунмасса ниттихъай ва каялувчитурай бавцIуну бур мушакъатсса оьрчIал оьрмурду. «Зул даву хъинну захIматсса дур. Цукун бигьалагару, гихунмай зий бачинсса гуж ча ласару?» — куну цIувххукун, Аьйшат тIий бур:
— Жухь чIявуну мукун тIун бикIай. Ттул ва даврийн бучIаннингу дия цайми давуртту, авторитет дусса, чIярусса арцу нанисса. Амма ва даву кунна ххирасса, ттулла дакIнил ларсъсса даву цамур дакъар. Вай оьрчIал чIарав жул дакIру хъиншиврул дуцIлай, чанна хъанай, марцI дуклай дур, оьрмулул кьадру хъун хъанай бур, вайннал жуву гуж ххи буллай бур, хъаттирдай лехлахисса кунма. На даврия шаппай бачара марцI бувккун, ттуйва бунагьру бувагу бакъасса кунма. Зузиссаксса, ччай бур ялагу, ялагу зун. Гихунмай зунсса гужгу, гъирагу хъиннува ххишай ттула арснах Герейх бурувгукун, дакIнийн багьувкун хьхьичIва арс цукун ивкIссарив ва цIана ци даражалийн лавхъссарив. Арснал ттун чIяву-чIявусса затру лахьхьин бунни, — тIий бур ва.
Аьйшатлул ппу АхIмадбадави аьпалухьхьун лавгун ур ванияр 6-7 шинал хьхьичI, оьрмулул дугьара хьусса нину Саидат дур МахIачкъалалив. Аьйшатлул бур кIива ссу. Хъунмасса барчаллагьрай бур уссу акъашиву кIул хьун къадиртсса, уссил кIану бувгьусса цила ссурахъаврайн, хаснува республикалий цIа дурксса подрядчик, строитель Багьауттиннуйн, цуппа каялувшиву дуллалисса идаралун спонсоршиврул кумаг бувсса, цина ххирасса ттаттал цIа дусса Аьвдуссамадлуйн. Аьйшатлул лас Ризван ур даргири миллатраясса, зий ур машлуву. Шиккува бусан, Аьйшатлун хъинну ххуйну кIулли лакку маз, щар хьуну махъ лавхьхьуну бур даргири мазгу, мукунма кIулли аьраб ва ингилис маз. Даргиял миллатраягу хъинну рязийну бур, дакIру хъинсса, мудан ка-кумаг буван хIадурсса, куннал кув бувгьусса инсантал бур тIий. Ризваннул ва Аьйшатлул дянив хьуну ур кIия арс: 30 шинавусса МахIаммадссалам, юристнал касмугу канил дургьуну, ниттищал зий ур вава центрданий. МахIаммадссаламлул ур 2 арс. Герейгу, нукIувагу увкусса куццуй, ур ниттил ва хъунама уссил хьхьичIунсса кумагчи.
Спонсортураягу ца-кIива махъ чичин, Аьйшат хъунмасса барчаллагьрай бур ва захIматсса заманнай цалва чIарав бацIлацIисса, ка-кумаг буллалисса идарарттайн ва инсантурайн: Сулайман Керимовлул фонд, цалва чIарав мудан бацIлацIисса, аьркинний оьрчIан уква медициналул кумаг буллалисса Исмяиловлул каялувшиннаралусса «Клиника высоких технологий», Экспресс-банк, Главпочта. «Бур укунмасса инсанталгу, ттун ми зузисса кIанттурдувагу къакIулли, миннан ччай къабикIай цалла цIа-бакI кIул хьуну. Масалдаран, ур АхIмад тIисса муданасса спонсор, жун мунал цIа дакъасса, цичIав муная къакIулли. Мукунсса цаймигу бур. Зузалтран харжру сайки шинай булун къабюхълахъисса чIумал, хIукуматраягу кумагран кIапIикI арцул дакъасса, грантру къуртал хьусса чIумал, жул чIарав чIявусса инсантал бавцIунни. Барчаллагь миннан хъунмасса», — буслай бур Аьйшат.
ТIайлабацIу баннав зун ванияр гихунмайгу ва бусравсса, рувхIанийсса давриву. Зул чIарав бацIанмигу, хаснува жулва лакрава, чIяву хьуннав, дан дакIнийцири давурттив бакIуйн дукканнав, мурадру бартлаганнав.

 

Бадрижамал Аьлиева