Зунттурду жулва ххазинар

hosr_282003 шинал январьданул 30-нний ООН-далул Генерал Ассамблеялул кьамул бувсса хIукмулийн бувну, декабрьданул 11-сса кьини баян бувссар Зунттал кьинину. Ва хьхьичIва-хьхьичIсса ишри миллатирттал дяниву сий дусса ва машгьурсса сообществалул чулухасса къулагъасралун зунттал кIанттурду ва микку ялапар хъанахъисса халкь ласаву.

Щалла дунияллийсса аьрщарал 24% бусса бур зунттурдахь ва дунияллийцири халкьуннал 12% бусса бур яхъанай зунттаву.
Дунияллийсса халкьуннал бачIиннал хIал-ахIвал бусса бур зунттал тIабиаьтрал сурсатирттал биялдаралу. Миннува ца яла агьаммур хъанай дур марцIсса хIачIай щин, биологиялул ва рекреациялул ресурсру.
ТIабиаьтрал чулуха бакъассагу, зунттурду авадансса бусса бур кIикку яхъанахъисса миллатирттал магьирлугъралгу, кIайннал аьдат-эбадатиртталгу, багьу-бизулулгу. МуницIунма зунттурдал кIанттурду дунияллий ккаллийну буссар ца яла захIматсса шартIру дусса, халкь мискинну ялапар хъанахъисса кIанттурдан.
Зунттаву яхъанахъисса 700 миллион халкьуннава сайки бачIисса халкь бусса бур дуркуну-къадуркуну, ккашикарну, миннан диял къахъанай дусса дур дукиялул сурсатру, миккусса халкьуннал оьрмурду бигьа бансса къулайшиннарду. Дунияллий хъанахъисса питна-дяъвирдал шанма бутIул кIива бутIа хъанай бусса бур Авгъаннал, Балкарнал, Кашмирдал ва цаймигу хIукуматирттал зунттаву.
ТIабиаьтраву гьавалуцIун дархIусса глобалсса дахханашивуртту дакъасса, зунттал халкьуннал оьрмурду захIматнийн бутлай бур шиная шинайн тIабиаьтраву хъанахъисса бала-апатIиртталгу. ВайннуцIун чIал къавхьуну халкьуннал дянив питнарду хъанан бюхъайссар зунттавусса микIру баслай, хIачIансса щинал сурсатру чан хъанай, щиналмур масъала ялтту буклан бивкIукунгу.
Аьрасатнал билаятрал дачIи ххишалагу аьрщарай бур лахъсса зунттурду ва бакIурду. Укун лахъ-лагьсса кIанттурду бусса хIукуматрал 43 субъектрай сайки 60 млн. халкьуннал яхъанай бусса бур. Мяйжаннагу, вайксса халкь зунттаву минарду дирхьуну, зунттал шартIирдаву яхъанай бакъахьурчагума, вай субъектирдайсса халкьуннал оьрмурду бусса бур зунттал луртанну чан-чIяру хъанахъаврил биялдаралу. [youtube]H2wE4D3XhoY[/youtube]
Аьрасатнал зунттаву яхъанахъисса халкьуннал этникалул, магьирлугърал, диндалул ва тарихрал хасшиннарду дур ляличIийну авадансса, буллугъсса, цанниха ца къалархьхьусса. Ккавкказуллал региондалул ва Алтай-Саянскаллал региондалул масъалартту бур гьич цанниха ца къалавхьхьусса, цукунчIавсса тапаватшивуртту дакъасса, мукунма Хибин, Сихотэ-Алиня, Ураллал зунттал дянивугу. Амма вай кIанттурдай ялапар хъанахъисса халкьуннал яла агьаммур масъала, цуппагу вай цинявннан аьмсса масъала бур экономикалул чулуха зунттурду лябукку бакъасса, халкь ссуссукьуну, мискинну яхъанахъаву, дотациярдал биялдаралу личIаву.
ХIакьину Дагъусттаннай зунттал кIанттурдай дур 1175 муниципал сакиншинна: 1437 халкь яхъанахъисса шяраваллурду, 29,6 азарда кв. км. аьрщарай 804,4 азара инсан яхъанахъисса 29 муниципал районну.
Зунттал Дагъусттан буллугъссар тIабиаьтрал ресурсирттал; багъру бугьансса аьрщирдал, ризкьи ябансса лухччал, халкьуннал касмурду дусса щархъал, зунттал туризм тIутIайх дичин дансса шартIирдал.
Дагъусттаннал зунттаву яхъанахъисса халкьва бур надирсса этника, багьу-бизу, тарбия, къуццу ляличIисса. Дунияллий чувкIуй бакъасса бур жучIава кунма 60-нния ливчусса миллатру цачIу, цаннал ца хIурмат буну, бавкьуну ялапар хъанахъисса кIану. МуницIун гьарца миллатрал ягу дурну, цала ялун нанисса никирачIан диян дурну дур цачIа-цачIара дакъа чувкIуй къахьунадакьайсса аьдатру, фольклор, маз, мазрал лугъатру, халкьуннал касмурду.
Амма махъ заманнай хьунадакьлакьисса захIматшивурттал хъунисса асардугу, зараллугу биян буллай бур жулва зунттавусса халкьуннайн, миннал оьрмурдайн. Жагьи-жагьилми, зун-занан бюхъайми халкь зунттава лаглай, шагьрурдай ва кьасса кIанттурдай миналул хъанай махъсса ацIрахъул шиннардий хьусса зараллу уттинин такIуй къавхьуну бур кIий.
Халкь бигьанинмай бивзун бачаву хъунмурчIин дархIуну дур зунттаву экономикалул, социал, транспортрал инфраструктура хьхьарасса, лябукку бакъасса душивруцIун, социал идарарттал материал-технический базарду хилкьа буккаврицIун ва халкь давурттал щаллу бансса зузи кIанттурду биял къахъанахъаврицIун.
Вай районнайсса экономикалул сектор лядуккаврин, цIулагаврин баруну дацIлай дур захIматсса зунттал тIабиаьтрал шартIругу. Къахъунмасса маэшат хъанай бур зунттал халкьуннан агропромышленностьрал секторданиягу, бакъар му щурущи дан механизмру ишла дуллай. ХIукуматрал му секторданун итабавкьусса кумаграягу цикIуй мюнпат хъанай бакъар, республикалул каялувшиннарал му сектор лядуккан кьамул дурсса программардалгу чIявусса кIанттурду къулагъасралун къаласайну тIий. Зунттавусса халкьуннал ризкьилия, хъу-лухччинуя ласайсса бакIлахъру, накI-нис, дикI ласаву цанна заралну дацIлай дур. Миннух дучIаймунияр, ми ласун буккан бувсса харж-хурж ххирану бацIлай бур.
Зунттал районну тIутIайх дичин дан къабюхълахъаврил агьамми сававрттугу дур ххуллурдал ва турист-рекреациялул инфраструктура хьхьарасса душаву.
Махъсса 20 шинал мутталий зунттал кIанттурду лябуккаву мурадрай чIярусса ххуй-ххуйсса, мюнпатсса давуртту дурссар, ми къадурссар учин гьич къабучIиссар. Уттинин Аьрасатнал Федерациялул ХIукуматрал кьамул бувсса кIива хасъсса ХIукмулийн бувну щурущи дурну дуссар зунттал кIанттурдал масъалартту 2008-2013 шиннардий щаллу бувансса «Юг России» Программа. Аьрасатнал регионнава жулла республикалул ца яла хьхьичIра-хьхьичI кьамул дурссар «О горных территориях Республики Дагестан» тIисса Закон. Ва Закон щурущи дан, ванил ялув бацIан республикалий сакин дурссар «Горные территории Дагестана» тIисса Ассоциация.
1992 шиная 2012 шинайн бияннин зунттал кIанттурдай бувну, зузи бувссар 19 азара оьрчI дуклансса 111 кIулшивуртту ласлансса идара, сайки 50-нниха ливчусса медициналул идарартту, 75 спортзал, ттуршрахъул километрарду щинаххуллурдал, 5500 га аьрщарай дакьин дурну, цIудурссар багъирдавун, ахъайн щин дихьлансса система ва архсса районнайн ва миккусса щархъавун буцлай буссар газ.
Хъуни-хъунисса агьамсса давурттив най дуссар ххуллурду баврил ва ми бакьин баврил секторданувугу.
ЦIана вай давурттаву ца яла агьаммур даву дур Ахвахуллал районнайсса «Эчеда-Шауры», «Изано», Шамиллул райондалийсса «Цекоб», Ккуллал райондалийсса «Хосрех» ва Агъуллал райондалийсса «Тпиг» машинарттансса хъун ххуллурду бувну, къуртал баву.
ООН-далул Генерал Ассамблеялул маслихIатрайн бувну, дунияллий махъ нанисса сакиншиннарду ххал бигьлай буссар цания ца шин Халкьуннал дянивсса Зунттал шинну баян бансса суал.
Жулла республикалийгу 2013-2015-ку шиннардий зунттал кIанттурдай щурущи дансса Стратегия кьамул дурссар, мукунна «Социально-экономическое развитие горных территорий Республики Дагестан на 2013-2017 годы» тIисса Республикалул программа ххалдигьлай ва му кьамул дан хIадур хъанай буссар.
Хъунмасса тавакъю бан ччива массовый коммуникациярдаву зузиминнахь зунттал халкьуннал, зунттал кIанттурдал масъалартту аьч буллалира тIий, миннуя бусласира тIий.
Республикалул даражалий бучIия ДР-лул ПрезидентначIа зунттал кIанттурду лябуккан бан зунсса хасъсса комиссия сакин барча, ДР-лул Халкьуннал Мажлисравусса экономикалул политикалулсса байсса Комитетраву зунттал районнал масъалартту ххалбигьлансса подкомитет тIитIирча.
ВаницIун бавхIуну, Аьрасатнал Федерациялий зунттал кIанттурду тIутIайх бичин бан, миккусса масъалартту щаллу буллан хасъсса кIулшивуртту дулаврил идарартту бакъахьувкун, бучIиссия тIиссара республикалул цания ца университетраву тIитIин Зунттал факультет.
Укунсса факультетрай бюхъанссия хIадур буллан за кIулсса, итххявхсса, шяраваллил хозяйствалуву, магьирлугъраву, кIулшивуртту дулавриву, туризмраву ва зунттал экологиялуву ххуй-ххуйсса ккаккияртту дуллансса хасъсса пишакартал.
Европанал цаппара хIукуматирттай кунма, бучIия зунттал районнайсса халкьунная тIайла хьуну, кьанивсса халкьуннайн бияннин субсидияртту итабакьлан.
Ххалдигьин бучIия зунттал кIанттурдай дуккан дайсса продукциялунсса багьрал механизмру ва ми щурущи даву, чIиримур ишбажаранчишиву лядукканшиврул кредитирттал системалуву дуван чIири-хъунсса къулайшиннарду, кIанттул бюджетравун нанисса цалва маэшатрал кIива процентраяр къачансса арцу итадакьин чIиримур ишбажаранчишиврун кабакьин.
Вай ва цаймигу масъалартту щаллу хъанан бивкIукун Дагъусттаннангу, аьмну Аьрасатнангу хъуннасса дигьалагру хьунссия чIявусса суаллу щаллу бувавриву.
М.Зайнулаьбидов, «Горные территории Дагестана» Ассоциациялул каялувчи