КIива луттираясса ттула махъ

iliyasovМахIаммад Кьурбиев, философиялул элмурдал доктор
Лакрал кIирагу райондалун хас бувну итабавкьусса вай кIивагу лу, махъ бакъа, ххазинасса луттирду бур, лакрал миллатрал культура хьхьичIуннайы шавриву ва лак цивппа миллатну бушиврул кIулшиву ххишала шавриву вайннул бугьантIисса кIантту хъинну хъунмасса бур.

ХIакьину чансса бакъар, хъуни-хъунисса къуллугъирттай зийгу бивкIун, чулданийн бувккун мукьах, вари чинсса, чиву кьимат бищунсса, цалва миллатран бусрав хьунсса дакIнийн бичавурттурагу дан къахъанахъисса каялувчитал. Му затгу дакIнийну, хIисав дуллан ивкIсса чIумал, Сиражуттин Илиясовлулмур кьадар ялув кумуниха бувагу лавхьхьусса хьунтIий бакъар: дакIнийн бутанмургу, багьавай пахру банмургу ххинугу гьарзасса бур мунал биографиялуву, цалва нитти-буттал аьпалияту байбивхьуну, хIакьинусса кьинигу тIайлабацIу буну ва хьхьичIунну мурадру бартбигьлагьисса цайнма бияннин.
Сиражуттин Илиясов, цалла тIабиаьтрайн бувну, лапва хъит-шит тIисса хасиятрал инсан акъар. Мунал щаллу буллалисса иширттаву хъиншиву, хъинбала бавчIуну бикIай саргъунну, ваца цанна дакъа къакIулсса низамраяту ва нижатраяту нанисса кунма. Ва ххуллухгу му зат цал ххишала тасттикь хьунни.
Цалва харжирацIух мунал дунияллийн буккан бунни Ккуллал ва Лакрал районнай яхъанахъисса, кIичча бувксса инсантурая, миннал мина-гьанулия, шяраваллал тарихрая бусласисса цаннияр ца ххаллилсса кIива лу. Халкьуннал ми кьамулгу бунни цанна дурсса хъуннасса бахшишрал ххуллий.
Ми луттирдавун тIайлабацIу буну цачIун бувну бур лакрал агьалинал лавгмур ва хIакьинусса кьини. Хъиннува ягинну ва бюхханну халкьуннал ва миннал вакилтурал тарих чIалачIи бувну бур гьарза-гьартану ишла дурсса, кьимат ххисса фотосуратирттайну. Полиграфиялул чулухатугу луттирду щаллу бувну бур лап усттарну, кIанийн бувтун.
Гьарца шяраваллил кIанттурдал цIарду, топонимру, миннувусса мяънарду, цайнура цирда ттерихьхьинсса кьяйдалий, итадаркьуну дур чивчумунил ва ккаккан дурмунил мурадирттавух. Инсантурал бувтсса оьрмурду хьхьичI бацIан буллалисса фотосуратру ва гьарца шяраваллил тарихрая, багьу-бизулия бусласисса хаварду хъинну даши бизансса бур. Гьарцаннул дур цилла-цилла ляличIишиву, гьарцаннул дур цаннияр ца авадансса дуниял, виртталсса ва бювхъусса инсантал, ччянирасса чIумуяту байбивхьуну, хIакьинусса кьинилийн бияннинсса.
Ялагу ци дур учирча вай луттирдал кьимат хъиннува лахъ буллалисса затну, луттирдаха зий бивкIминнал хIарачат бувну бур бутIри-бутIри хьуминнул ва аьмну цалуннассаннул дянивсса дахIаву лякъин, яни цасса лакрал миллатгу ва му этносрал вивсса личIи-личIисса аваданшивурттугу бювхъуну бур исватну итталу дацIан дан.
БувчIлачIисса зат бур, лакрал районнан цIа куну итабавкьусса вай кIивагу лу «академический изданиярттуну» хъанай бакъашиву, ва мунийн бувну шивусса материаллаясса тIалавшиннагу элмулул стандартирттайнусса дикIан багьлай бакъашиву. Мукун бунугума, вай луттирдал жухьва бусласимур ва ккаккан буллалимур дакIурдивун бювххун нанисса бур.
Гьай-гьай, шяраваллурдугу чансса дакъахьувкун, миннуясса материаллу хIадур дуллалийни ва чичлачийни, цимиягу бусу-чичу гьуртту хьун ан багьлайгу бивкIун бухьувкун, гьарца жяматрацIун бавхIусса фактру, ишру цалва-цалва аькьлулул ва кIулшиврул кьувкьусса куццуй ккаккан бувну бушивугу бувчIлачIисса зат бур.
Шикку ттун чIурчIав дан ччива ца укунсса затрайгу. Лакрал тарихрацIун цIакьну дархIусса щамххаллугърая, ханлугърая ва оьрус паччахIлугърал округрая бувсун бур 1-мур томрай, яни ми салкьи дурну дур Гъази-ГъумучияцIун, ваца микку тIутIимур 2-мур томрайн (Ккуллал райондалийн) бувагу къабагьайсса кунма. Амма тани лакрал этносрацIун дархIусса ца районни диркIсса. Яла махъ сакин дурну диркIсса Ккуллалмур районгу тайва щамххалтурал, хантурал ва оьрус паччахIнал биялалийри диркIсса.
Ца ялагу. Ккуллал райондалия бусласисса макьалалуву тикрал хъанай бур хьхьичIмур томраву аьщуй-ххуттай бавцIуну чивчуну бивкIмургу. Лакрал тарихрая чичлачийни, чIявумур чIумал, хьхьичIун лавсун бикIай Чулахъ Сурхай-ханнайн дандину авцIуну ивкIсса Надир-шагьналмур аьрххи-ххуллу, ТтурчIайнна-Зунттуй хьуну диркIсса талатаву, шиккугу мукунма бур. Татар-мангъулнащал хьуну бивкIмур дяъвилия тIурча, хъинну чансса бакъа куну бакъар. Амма сивсуну учин бюхъанссар Дагъусттаннан 1240 шинал мангъулнал биян бувссаксса оьсса зарал Надир-шагьнал биян къабувссар куну. ТIайланма учин, Дагъусттаннай миннал ппив дурну, духлаган дурссар чIяву миллатирттая сакин хьуну диркIсса Сарир паччахIлугъ, чарий чару къабивтун лекьан бувссар хъуншагьру-къала Алал ва Гумик (Хьалар ва Гъумучи), цурда лакрал аьрщигу сайки дачIра хьуссар халкьуннацIа: ца бутIа кьатI бувссар, гамур бутIагу ясирну бувгьуну-бувцуну лавгссар цащалва. Мунийн бувну, хъинну тIайлану бикIанссия мангъул-татарнал дурну диркIсса чапхуншиву цила багьайсса куццуй гьарза-гьартану чIалачIи дурну диркIссания, так ца «ЦIуйшиял шагьрузандалуцIун» («ЦIуйшиял шагьрузандарал ссигъа») къабахIлай. Мангъул-татар ххяххавриясса цурда макьалагу къуртал хъанай дур ахирданийн къадирнура. Мура макьалалуцIун хасну, му чIумуйн къадагьлагьисса шанна суратран кIанттай дулун бучIия мангъул-татарнал пасат бувну бивкIсса БакI-Гъумучиял лекьрурдан хас дурсса суратру. Цуксса хIайпнугу, ва ххуллухгу тарихчитурал тикрал бувну бур муданмасса гъалатI («Тарихи Дагестан» тIисса чичрулиятува нанисса). Ца сюжетравун хIалабавкьуну бур кIива личIи-личIисса тарихийсса иш: цалчинмур – 1240 шинал Лаккуй мангъулнал дурсса лирданашиву, кIилчинмур – Гъази-Гъумучиял щамххаллугърайн къаршину 1318 шинал Дагъусттаннал феодалтурал дурну диркIсса интервенция.
Амма, цал уттигу тIий ура, нара кIицI дурсса вай ца-кIира нукьсаншивугума хIалану, луттирду цивппа тачIав духкъадуккансса хъусну хьусса бур – жулва Лакку Билаятрал «летописну» хьунсса бур, миллатрал дакI тирххандарал дуцIин дансса бур. Ва хъинну хъунмасса бутIар Сиражуттин Илиясов хьхьичIну жула ччясса заманная шиннай нанисса культуралуву хIасул хьун бувсса. Ва даву даингу личIантIиссар кьадрулий, кьиматрай.

Лакку мазрайн бувцуссар
Руслан Башаевлул