Дарчин ва муниясса хайр

foto_11Гьарца кьини жура дукиялуву ишла дуллалисса ца-царай продуктру талан дикIайссар жувурасса личIи-личIисса къашайшивурттащал. Мукунминнувасса цану хъанай дур дарчин (корица).

Дарчин му хъинну аьркинсса, кулинариялуву, медициналуву, парфюмериялуву, косметикалуву гьартану ишла дуллалисса марххаххатинни. Дарчин кIулссар инсантуран аьвзал заманная шиннай. Ишла дайсса диркIссар иникьаллуя даймуниву, чяхирданул тIин ххуй бан, гьава марцI бан. Дарчиндалул багьагу хъинну лавайсса бивкIун бур. Грециянаву арцул ца ккилорах (серебро) дулайсса диркIун дур 7 ккило дарчиндалул, цайми хIукуматирттай тIурча 15-лийну лавайсса бивкIун бур дарчиндалул багьа. Шри-Ланка хIукуматрай ххяххайсса бур дарчиндалул мурхь, цуппагу муданма щюллинмасса. Дарчиндалуву дусса дур эфирданул аьгъушиву, марганец, калий, железо ва м.ц. затру.
Кулинариялуву дарчин ишла дайссар десерт, щикIалат, кканппитIру дуллалийни, мукунна дичайссар дикIул, балугърал дукрардайнгу. Дакьайссар дарчин яттил дикIущалгу, дунгъузрал дикIущал ва аьнакIущал. Дарчин дичайссар накI руртIу накьлийн, балугърал накьлийн, ахънилссаннул накьлийнгу, компотравун, чяйлувун, кисельданийн.
Баргъбуккаваллил инсантурал дарчин дичайссар аьнакIул, яттил дикIущалсса дукрардавун, пулавравун, балугърал дукрардавун ва машгьурсса магърибуллал нацIу-кьацIулувун.
Американаву дарчин ва писук бичайсса бур кашардавун, ахъулссаннущал, чIяруну гьивхьхьущал ишла дайсса дур.
Аьрасатнаву дарчин дичайссар личIи-личIисса нацIу-кьацIулувун: кексравун, пряникравун, къавахърал, гьивчул, бяълилул, кьюнукьул пирогирттавун, ахъулссаннул салатравун, накIруртIу накьливун, горчицалувун, кашардавун ва м.ц.
Ккавкказуллал халкьуннал дарчин ишла дай дикIуя, аьнакIуя дуллалисса нагьарданун (холодные закуски), накьливун, яттил дикIущал буллалисса пулавравун дичайссар.
Украиннал, Белоруссиянал халкьуннал дарчин дичайсса дур помидорду, нисварти цIил буллалинийгу.
Европанал халкьуннал дарчин дичайсса дур ахъулссаннул, ахънилссаннул салатравун.
Дарчин дур тIабиаьтралла дурсса консервант, му ишла дурсса дукиягу диялсса хIаллай зия къархьуну личIайсса дур.
Дарчин халкьуннал медициналуву:
— Аьвкъу-гъили шаврия дарчин ххуйсса дарув бусса бур.
— Дарчиндалул ххютту-ка ххуйну зузи дайссар, дукралух ишттахI бутайссар, ччаруллан, ттиликIран, сситту-къатлун хъинссар.
— Дарчиндалул оьттуву нацIушиву чан дайссар, ва зат кIулну хъинссар сахарный диабет думиннан. ДачIи чяйлул къуса дарчиндалул дирчусса чяйлул стакан гьассар зун гьантлун хIачIларча, амма аьгъушиврущал, нацIушиврущал архIал ишла булларча, дарчиндалуясса мюнпат чан шайссар. Дарчин дирчуну хъинссар кофелувун, сокравун, хIуру нисиравун.
Дарчиндалул хъинну кумаг байсса бур ччя-ччяни аьвкъу-гъили шайсса (шяра дияйсса) инсантурангу, ххютту-калул азарду думиннангу.

Дарчин ницIащал:
— НукIу заманнуя шиннай ницI инсаннал ишла дайссар личIи-личIисса азаруннаясса дарувну. НицIавух дарчин хIала дуркун вай дарув хъиннува гужлан шайсса бур. Агарда ва дарув гьар мудан канарча, оьттува холестерин чан шайсса бур, инсангу инфарктрая, инсультрая урувччуну икIайсса ур. Цалчинсса инфаркт хьусса инсаннал канарча дарчиндалущалсса ницI, кIилчинмур инфарктрая уруччайсса ур. Дарчиндалул къюкIлил бювчIунбишив цIакь байсса бур. Обмен веществ цилла сантирай дитайсса дур. Яла-яла, дурухлурду хьун къаритайсса дур (антиоксидант). Мукунна, дарчиндалущалсса ницIал инсан илтIа айсса ур. Хъиннува бучсса инсантал илтIа хьуну бур мудан дарчин хIаласса ницIащал чяй хIачIлай. Ва даруврал грибокру, бактериярду, паразитру литIун байсса бур.

Корицалул эфирданул аьгъушиву:
— Ва аьгъушиврул хъунмасса кумаг байсса бур бакIрайсса чIара кьатIа тIутIиминнан, мукунма ишла дайссар кьанкь ххуй дангу. Дарчиндалул оь щурущи байссар, хъинссар аьвкъу-гъили хьусса чIумал, шяра дирний, ттаркIру цIуцIиний.
Дарчин хъинссар ревматизмалуягу.
Дарчин хъинссар инсан загьрулул хьуний, хIал чанний, гьухъа итлатиний, бакI цIуцIиний, грипп дирний.
Дарчиндалул аьгъушиву хъанай дур загьрулун закъунгу (противоядие), кумаг байссар бакI гьанагьисса чIумал, дакI ларай нанини, инсан хIалданийн учIан ангу, оьттубацIурдан, шатлул кьацI увкуний, ччуччавугу, дурухлугу, ятIулшивугу гьан дайссар дарчиндалул.
Дарчиндалул аьгъушиву ишла дайсса куц:
Ччаннансса ванна – 1-3 кIунтI бувтIуну;
Гъилисса компресс – 1-3 кьунтI бувтIуну;
Ссуку бан 1-3 кIунтI бувтIуну;
Ингаляция – 1-3 кIунтI.
ХIачIан аьркинссар: ца кIунтI ницIащал, мураппалущал, чяхирданущал, чяйлущал, сокращал, кофелущал, нахIу-нацIулущал.
Аьвкъу-гъили шавриясса дарув:
— 3 кIунтI дарчиндалул аьгъушиврул, 2 кIунтI мускатрал хIала дан аьркинссар 2 хъун къуса ницIащал ва ца хъун къуса кIирисса ятIул чахирданущал. Дахьра шяра диллалисса чIумал бучIиссар ца хъун къуса 2 ссятрай цал хIачIлан.
КIулну бикIияра:
— Дарчиндалул аьгъушиву хъинну гужссар, мунияту мугъаятну бикIияра аьгъушиврул кIунтI бурчул хъиннува асар шаймур кIанттурдайн къабагьаншиврул, цукунчIав лажиндарайн щун дан къабучIиссар дяххан къадурну. Махъва-махъ ца маслихIат укунссагу:
— Ургъил бара дарчиндалух, ва продукт ишла дуллалияра кухнилуву, ванияту хайр хъунмассар. Цумур-дунугу цIуцIаву хьун къадиртун хъинссар, хъин дуллан захIматссар. Дарчиндалул дукра тIааьнгу дайссар, ганияту хайргу хъунмассар.
ЦIуллуну личIаннав.

Т. ХIажиева